مقدمه
الگوهای رفتاری اجتماعی نقش اساسی در شکل گیری منظر شهری شهرهای مختلف دارند (مانند نگرش سوسیالیستی) و بخش اعظمی از این الگوها برگرفته از نظام های سیاسی حاکم بر مردم منطقه بوده است. اتفاقاتی که در طی سالیان بر مردم گذشته، بازتاب تفکرات سیاسی حاکمان زمان بوده است. انقلاب ۱۹۱۷ روسیه، جنبشی سیاسی در روسیه بود که در سال ۱۹۱۷ با سرنگونی دولت موقت که بعد از حکومت تزارها به روی کار آمده بود به اوج خود رسید و به برپایی اتحاد شوروی (که تا سال ۱۹۹۱ برقرار بود) انجامید.
در طول این انقلاب در شهرهای اصلی روسیه همانند مسکو و سن پترزبورگ رویدادهای تاریخی برجسته‌ای رخ دادند و تاثیر ایدئولوژی های مارکسیستی با روی کار آمدن لنین، تغییرات گسترده ای در نظام شهرسازی و زندگی روزمره مردم ایجاد کرد که گزارش حاضر حاصل مطالعات گسترده در این باب و مشاهدات و برداشتهای میدانی سفر پژوهشی به روسیه بوده است.
نظام سوسیالیستی اتحاد جماهیر شوروی
کارل مارکس (۱۸۱۸-۱۸۸۳میلادی) واضع فلسفه سوسیالیسم جدید کمونیسم است که این فلسفه را شکل داده و به صورت یک ایدئولوژی مدون در آورد. «لنین» پیشوای انقلاب روسیه در اکتبر ۱۹۱۷میلادی و پس از وی «استالین» از سوسیالیسم مارکسی حمایت کردند و آن را در اتحاد جماهیر شوروی سابق عملاً به اجرا در آوردند و یک نظام کاملاً سوسیالیسم مادی گرا به وجود آوردند.
جمع گرایی اقتصادی
مهمترین اصل مشترک در تمامی نظریه های سوسیالیستی، اهتمام آنها به ترجیح جامعه بر فرد و فراتر نهادن سود همگانی بر سود فردی است. این خط فکری با گرفتن حق مالکیت خصوصی از مردم و حذف انگیزه و خواسته های شخصی آنها در زندگی، اقتصاد و منافع همگانی، نقش اصلی را در زندگی آنها ایفا می کند و با بالا رفتن راندمان کاری و پایین آمدن اوقات فراغت و زمان اندک برای برنامه های شخصی، بعد انسانی، هویت و زیبایی از منظر شهر ربوده می شود.
این نگرش مکانیکی به حیات، باعث نادیده گرفتن مردم به عنوان جریان در حال حرکت و پویا می شود. مداخله دولت در توسعه اقتصادی شهرهای سوسیالیستی، به جدایی اقتصاد از جریان زندگی مردمی و در نظر گرفتن آن به عنوان امری الحاقی و عملکردی در شهر منجر شده بود. اما امروزه با فاصله گرفتن از تفکرات سوسیالیستی و دگرگونی هر روزه مردم در شهرهای روسیه، از جمله مسکو و سن پترزبورگ، فعالیتهای تجاری و اقتصادی در سطح کلان شهری اتفاق می افتند که این خود حاکی از تحولات اجتماعی مردم در سطح شهر است.
فردگرایی اجتماعی
ویژگیهای شخصیتی ناشی از جمع گرایی سیاسی که به تدریج در قالب رفتارهای اجتماعی نمایان می شود:
- اهداف گروهی در مقابل اهداف فردی اولویت دارند.
- رضایت گروه و اکثریت اهمیت دارد.
- باورهای فرد توسط جمع تعیین می‌شوند.
- از راهبردهای غیر مستقیم و اصل حفظ ظاهر در شرایط بحرانی استفاده می‌شود.
- روابط اجتماعی بین اعضا اجباری بوده و اندازه گروه بزرگتر است.
این ویژگیها که در بین اعضای جامعه سوسیالیستی دیده می شود نشان از نوعی بی اختیاری آنها در روابط اجتماعی و به تبع فضاهای جمعی آنها در شهر است. این خود باعث پایین آمدن کیفیت فضایی و جدایی گزینی هویت و تاریخ از محیط زندگی مردم می شود. در نمونه های پیشین از دوره کمونیستی فضاهای جمعی نقش اجتماعی خود را از دست داده و صرفاً به عنصری کالبدی در شهر تبدیل شدند که دولت با جداسازی این فضاها از سکونت آن را به عرصه ای حکومتی و نه مردمی تبدیل ساخت.
نشانه های جمعی در مقیاس خرد در گوشه و کناره های شهر، نشان از رنگ و بویی تازه در شهر مسکو و سن پترزبورگ دارد. جامعه کم کم از زندگی تحمیلی ماشینی فاصله گرفته و بودن کنار هم، دیگر یک تهدید محسوب نشده و ارزش تلقی می شود. اینگونه تغییرات خرد که از دگرگونی اجتماعی مردم سرچشمه می گیرد، سیما و منظر عمومی این شهرها را هر چند کم ارتقاء می دهد. در این دوره تفکرات تحمیلی جمعی دیگر تعیین کننده منش مردم نیست؛ روح فردگرایی و توجه به نیازهای شخصی در مردم پرورش یافته و در رفتارهای اجتماعی آنها نمود پیدا می کند.
منظر امروزی شهرهای سوسیالیستی قدیم
نظم خشک و تکراری، فضاهای بی روح و بناهای یک شکل، که تنها رنگ و شماره پلاک آنها را از هم تفکیک می کند، اکنون منظر کلی شهرهای سوسیالستی از جمله مسکو و سن پترزبورگ است. تنوع اجتماعی در روح شهر نمایان نیست و “هویت” زیر فشار عدالت اجباری له شده است.
بلوکهای یک شکل و نماهای مشابه خوانایی محیط را تحت شعاع قرار می دهند و بار دیگر زندگی ماشینی خالی از احساس را حکایت می کنند. اما در دوره پس از نظام سوسیالیستی، با تغییر خط فکری جامعه، موجودیت مستقل فضاها و نشانه هایی از تنوع در شهر به چشم می خورد.
نتیجه گیری
طرز فکرها، بینش ها و اندیشه های متفاوتی که در طول زمان بر مکانی حاکم بوده باعث شکل گیری ساختار فضایی – کالبدی شهرها می شود و ساخت شهرهای متفاوت نتیجه بینش های متفاوت است. در شوروی سابق با انقلاب لنین، فرهنگ سوسیالیسم با تکیه بر مالکیت دولتی و اشتراکی ثروت، ساختار شهرها را دگرگون کرد و حذف جدایی گزینی اجتماعی طبقاتی و مالکیت خصوصی هدف اصلی در شکل گیری این فضاها در نظر گرفته شد، که ریشه در ایدئولوژی های مارکسیستی داشت.
با توجه به معیار برابری و جمع گرایی اقتصادی، منظر این شهرها وارد یک چرخه بی انتها از تاثیر متقابل شهرسازی بر مردم و مردم بر شهر شد. این چرخه به تدریج با الگوهای تحمیلی نظام سوسیالیستی اقتصاد همگانی را اصل زندگی مردم قرار داد و با بالا رفتن راندمان کاری هویت اجتماعی کمرنگ شد و بعد انسانی و ذهنی منظر شهر به فراموشی سپرده شد. اما هم اکنون با استقلال این شهرها روح فردگرایی و توجه به نیازهای اجتماعی شهری تقویت شده است و به عنوان لایه ای جدید بر روی لایه های سوسیالیستی پیشین قرار گرفته است.
برای همنشینی مسالمت آمیز لایه های زمانی این شهرها، نیاز به برنامه ای مدون برای فضاهای جمعی است و توجه به نیاز روزافزون اجتماع و تغییرات رفتاری زندگی مردم ساکن در این منطقه از اهمیت ویژه ای برخوردار است.
منابع
- آتشین بار، محمد؛ ۱۳۸۸، تداوم هویت در منظر شهری، مجله باغ نظر، شماره ۱۲، صص ۵۶-۴۵
- جوادی، شهره؛ ۱۳۸۹، شیوه گرایی سوسیالیستی در خدمت مضامین نوین، مجله علمی ترویجی منظر، شماره ۶
- رحیمی, علی، غلامرضا حسنی مقدم و محمدحسین واحدیان؛ ۱۳۹۳، نقش فرهنگ در منظر و سیمای شهری (مطالعه موردی شهرکاشان)، همایش ملی معماری، عمران و توسعه نوین شهری، تبریز، کانون ملی انجمنهای صنفی مهندسان معمار ایران
- منصوری، سید امیر؛ ۱۳۸۰، فضای جمعی و حیات مدنی، روزنامه حیات نو، ۷ خرداد
- میناتور سجادی، آرمان؛ ۱۳۹۳، شهر و عدالت سوسیالیستی، فصلنامه هنر و تمدن شرق، سال دوم، شماره چهارم
مقاله حاضر، دستاورد سفر پژوهشی جمعی از دانشجویان معماری منظر دانشگاه های بین‌المللی امام خمینی، تهران، شهید بهشتی، شهید رجایی و دانشگاه آزاد واحد علوم تحقیقات به کشور روسیه در مهر ماه 1395 است که با راهنمایی دکتر محمدرضا مهربانی گلزار تنظیم شده است.
