مقدمه
واژه منظر در برگیرنده مفهوم کالبد و ذهن، توام با یکدیگر است. لذا برای تحلیل یک محور شهری مهم، علاوه بر کالبد، پیشینه ذهنی مردمان منطقه نیز نقش اساسی ایفا می کند. بنابراین در این گزارش به دو بعد تشکیل دهنده منظر خیابان پرداخته خواهد شد. خیابان نوسکی پراسپکت که کلیدی ترین و مهمترین محور ارتباطی شهر سن پترزبورگ است به عنوان نمونه مورد مطالعه در این گزارش انتخاب شده است.
سن پترزبورگ
سن پترزبورگ (به روسی: Санкт-Петербург) دومین شهر بزرگ روسیه پس از مسکو است که در منتهی الیه شمال غرب این کشور واقع شده است. این شهر از جایگاهی مهم و نقشی حیاتی در تاریخ روسها برخوردار بوده و به مرکز فرهنگی روسیه نیز شهرت دارد. این شهر در سال ۱۷۰۳ به دستور و با نظارت پتر کبیر ساخته شد و از آن زمان تا ۱۹۱۸ پایتخت روسیه بود. مدتی پتروگراد نام داشت. پس از فروپاشی فرمانروایی تزارها به نام لنین، لنینگراد خوانده شد و با فروپاشی شوروی در این کشور به نام پیشینش بازخوانده شد.
نوسکی پراسپکت
خیابان نوسكی پراسپکت در شهر سن پترزبورگ، خیابان اصلی پایتخت سابق تزارهای روسیه و یكی از توریستی ترین اماكن روسیه است. این خیابان به طول 4.5 کیلومتر در قلب هسته مرکزی شهر سن پترزبورگ قرار گرفته و دو میدان الکساندر نوسکی و کاخ را به یکدیگر متصل ساخته است.
واژه پراسپکت در زبان روسی به معنای خیابان عریض با امتداد طولانی و مستقیم است. در اوایل قرن نوزدهم و در زمان سلطنت الکساندر این خیابان توسط چندین معمار نئوکلاسیک برجسته، تقریباً به طور کامل بازسازی شد. همپای ظهور شکل جدید آن در اواخر دهه 1820، بلوار نوسکی به گونه ای آشکار از دو شعاع دیگر خود (بلوار وژنسنسکی و خیابان گوروخوایا) متمایز شد و به عنوان یک محیط شهری منحصربفرد در آمد. (espadanaseir.com)
منظر خیابان
چنانچه اشاره شد، دو بعد کالبد و ذهن در کنار هم و به صورت توامان، ساختار منظر را شکل می دهند. منظر خیابان نوسکی پراسپکت نیز مجموعه ای غیرقابل تفکیک از این دو بعد است اما در این نوشتار به منظور تحلیل دقیقتر، هر بعد به صورت جداگانه بررسی خواهد شد:
بعد کالبدی
بناهای تاریخی موجود در خیابان نوسکی
این خیابان علاوه بر آنکه تقریباً عریض ترین، اصلی ترین و توریستی ترین خیابان شهر سنت پترزبورگ است، یکی از تاریخی ترین خیابانهای شهر نیز هست که آثار تاریخی بی نظیری را در دل خود جای داده است. از جمله سایتهای مهم و تاریخی در کنار خیابان نوسکی می توان به بناهای معروفی همچون موزه ارمیتاژ، میدان کاخ و ساختمان ستاد ارتش، ادمیرالتی (ساختمان نیروی دریایی)، کلیسای کازان، کارخانه زینگر، میدان قیام و ایستگاه تاریخی راه آهن سنت پترزبورگ و … اشاره کرد که بخش مهمی از منظر این خیابان را تشکیل داده اند.
تصویر 5: موزه ارمیتاژ، منبع: نگارنده
شکل ساختمانها و خط آسمان شهر
اکثر بناهای خیابان نوسکی علاوه بر آنکه یادآور اندیشه های سوسیالیستی هستند، برای پاسخگویی به اقلیم منطقه، سقفهای شیروانی دارند. ساختمانهای موجود در جداره های خیابان اغلب طبقاتی در ترازهای یکسان داشته و دارای نمای نئوکلاسیک هستند. به این ترتیب خط آسمان در تراز تقریبا یکسانی در تمام شهر مشاهده می شود.
تصویر 7: سقف شیبدار ساختمانهای شهر سن پترزبورگ، منبع:نگارنده
کاربریهای موجود
طبقه همکف و زیر زمین اغلب ساختمانها در جداره خیابان اغلب دارای کاربری تجاری است. دو لبه تجاری موجود در این خیابان، اغلب نیازهای شهروندان و توریستها را برآورده می کند. هتلها، شعبات رستورانهای معروف، شیرینی فروشیها، فروشگاههای لوازم آرایشی و بهداشتی، فروشگاههای لباس، داروخانه ها و … کاربریهای غالب تجاری در این خیابان هستند.
شبکه حمل و نقل شهری
وسایل نقلیه
سن پترزبورگ دارای شبکه وسیع حمل و نقل عمومی (اتوبوس، تراموا، و واگن برقی) و شبکه تاکسی رانی مارشاتکاس است که در چند صد مسیر خدمت می کنند. تراموا همواره اصلی ترین وسیله حمل و نقل عمومی سن پترزبورگ بوده است. در سال ۱۹۸۰، لنینگراد (سن پترزبورگ) بزرگترین شبکه تراموا را در دنیا داشت و امروزه نیز از مهمترین وسایل نقلیه در این شهر محسوب می شود. اگر چه کابلهای موجود که لازمه حرکت ترامواها هستند به نوعی مزاحمت بصری ایجاد کرده و بخشی از منظر این شهر را تشکیل می دهند.
عابر پیاده
برای عبور و مرور عابر پیاده در چهار راهها و میادین زیرگذرهایی تعبیه شده تا ضمن حفظ امنیت عابر پیاده، از ایجاد ترافیک جلوگیری شود. در این خیابان هیچ پل روگذری مشاهده نمی شود و به جای عبور عابر پیاده با پل عابر روگذر، از زیرگذر استفاده می کنند تا منظر خیابان و بناهای تاریخی شهر یکدست و یکپارچه باشد و دید به آنها مسدود نشود. در واقع پلهای هوایی تهدیدی برای منظر این خیابان محسوب می شوند.
بعد ذهنی
خیابان نوسکی بستر اتفاقات تاریخی و سیاسی متعددی بوده که ذهنیت مردم این شهر را تشکیل داده و جزیی جدایی ناپذیر از منظر آن محسوب می شود. از سال 1766 در این خیابان زیبا تنها عمارتهای سنگی بزرگ اجازه ساخت پیدا کرده اند. در طول قرن 19 بهترین معماران از روسیه و سراسر جهان، خیابان نوسکی را تبدیل به یکی از زیباترین خیابانهای اروپا کرده اند. خیابان نوسکی که به شانزه لیزه سن پترزبورگ معروف است، مرکز زندگی فرهنگی، اجتماعی و مذهبی شهر است. این خیابان در ذهن مردم نیز تاریخی و خاطره انگیز است و مردم شبانه روز برای تردد، خرید و بازدید از بناهای تاریخی معروف از این خیابان عبور می کنند. (espadanaseir.com)
نتیجه گیری
محور اصلی شهر علاوه بر داشتن ویژگیهایی کالبدی هم چون خط آسمان، مشخصات ظاهری بناها و هماهنگی جداره ها با هم، کاربریهای موجود در محور، شبکه حمل و نقل (وسایل نقلیه و عابر پیاده)، باید خاطرات جمعی و پیشینه آن خیابان را در ذهن مردم شهر حفظ کند. این مهم از طریق توجه به تاریخ، سبک زندگی مردمان منطقه و شکل آن محور در دوره های مختلف تاریخ امکانپذیر است. خیابان نوسکی در شهر سن پترزبورگ با حفظ کالبد، تقویت کاربریها و سایتهای مهم حاشیه خیابان و همچنین احترام به ذهنیتها و خاطرات جمعی مردم، توانسته نقش خود را به عنوان محور اصلی در شهر حفظ کند و خود، بستری برای تعامل و ارتباط شهروندان با یکدیگر و با شهر بسازد.
منابع
| * مقاله حاضر، دستاورد سفر پژوهشی جمعی از دانشجویان معماری منظر دانشگاه های بین‌المللی امام خمینی، تهران، شهید بهشتی، شهید رجایی و دانشگاه آزاد واحد علوم تحقیقات به کشور روسیه در مهر ماه 1395 است که با راهنمایی دکتر محمدرضا مهربانی گلزار تنظیم شده است. |
