باغ در پیکره شهرهای مسکو و سن پترزبورگ نقشی کلیدی را ایفا می کند، به گونه ای که مراکز مهم حکومتی و نیایشگاه ها در درون باغها یا همجواری آنها قرار دارند، باغاتی مانند پیترهوف، پائولوفسک، باغ میخاییلوفسکی، باغ الکساندر، مجموعه کولومنسکوی، باغ کنستانتین و … نماد شکوه و ثروت و محل اقامت دائم و فصلی حاکمان و خانواده های ثروتمند بوده اند که بعد از جنگ جهانی دوم یکی پس از دیگری به روی عموم گشوده شده اند و به فضای نمایش فرهنگ و موزه های قوم نگاری روسیه تبدیل شده اند.
فرم باغ
وسعت و گستردگی از جمله ویژگیهای باغهای احداث شده در این دو شهر است و مساحت آنها از حدود ۷ هکتار (باغ میخایلوفسکی) تا ۶۰۰ هکتار (باغ پاولوفسک) متغیر است و هر باغ خود به فضاهای کوچکتری تقسیم می شود و این مقیاس در درون و بیرون شهر باعث پدید آمدن فرمهای متفاوتی شده است. شکل زمین باغهای کلاسیک روسی از فرم هندسی خاصی تبعیت نمی کنند و باغات در زمینهایی با فرم نامنظم و غیر هندسی احداث شده اند.
عناصر باغ
از جمله مهمترین عناصر باغهای روسی می توان به بناهای گنبدی طلایی که نمایانگر قدرت و شکوه امپراطوری روسیه هستند، حصار باغ، بنای سردر باغ، راههای شعاعی منشعب موسوم به پنجه غازی، دالانهای سبز حرص شده، فضاهای نیایش و تعداد فراوان تندیسها و سردیس ها اشاره کرد که نحوه چیدمان و شکل آنها در باغ متفاوت است. تندیسها گاه چهره اشخاص سرشناس و تاثیرگذار در علم و فرهنگ و سیاست کشور را به نمایش می گذارند و گاه اشاره به اساطیر و خدایان و داستانهایشان دارند و به عنوان عناصر شاخص به خوانایی باغ کمک می کنند و می توان آنها را در دسته بندی کلی به گروه زیر تقسیم نمود:
- سردیس ها در مرکز چمن کاریهای محصور و نامحصور قرار دارند و در مواردی ارزش یادمانی آنها باعث شده است که برای تاکید در ورودی باغها بر روی سکو هایی نصب شوند مانند مجسمه ورودی باغ میخاییلوفسکی
- ردیف تندیسها در محورهای اصلی که در فواصل معین برای آراستن مسیر قرار دارند مانند باغ الکساندر
- تندیسهایی که درآبنماها قرار دارند و دارای فرمهای انسانی و حیوانی هستند مانند مجسمه ها و آبنماهای باغ پیترهوف
نظام آب
وفور آب و دسترسی باغها به آب باعث پدید آمدن جلوه های مختلف آب شده است و باغها نمایشگر کیفیات مختلفی از جلوه آب هستند که شامل آبنما، حوضهای گسترده با اشکال هندسی مختلف که غالباً دایره و بیضی هستند، برکه های آب با اشکال طبیعی و تابع فرم زمین، جویبارهای بیشه زاران باغ، آبشار و محورهای آب در میانه راهها هستند. محورهای باغهای روسی گسترده هستند و پس از بهره بردن و تعلیم از باغسازان ایتالیایی و فرانسوی عنصر آب به محورها افزوده شدند تا جایی که در باغ پیترهوف، محور آب نقش اصلی را در شکل گیری منظر باغ ایفا می کند.
نظام کاشت
نظام کاشت در باغهای روسی از الگوهای متفاوتی تبعیت می کند به گونه ای که قسمتهایی از باغ به کاشت درختان مثمر از جمله سیب اختصاص دارند و بخشهایی از باغ به صورت بیشه زارانی طبیعی کاشت شده اند، همچنین در محورهای اصلی باغ درختان نمادین مانند سرو و بوته های حرص پذیر غرس شده اند تا مانع دید نشوند. الهام از سبک باغسازی فرانسوی باعث شکل گیری چمنکاری تزیین شده که توپیاری باغهای فرانسوی است، در برخی باغهای روسی مانند الکساندر و پیترهوف شده است.
سبک باغسازی
سبک باغسازی در روسیه شدیداً تحت تاثیر باغسازی فرانسوی، ایتالیایی و انگیسی است که دلیل آن استفاده از باغسازان این کشورها و نیز افراد تعلیم دیده توسط آنها است و الهام و تقلید از نظام کاشت، آب، جانمایی اجزا و ساختمانها، فرم راهها و نظام محوری آب در باغها گواه این ادعا است تا جایی که در باغی مانند باغ پیترهوف تاثیر سبک باغسازی فرانسوی تا جایی است که باغ لقب ورسای روسیه را به خود گرفته است.
اهمیت و جایگاه باغ در فرهنگ مردمی روسیه
اهمیت و ارزش باغها در نزد مردمان روسیه تا حدی است که در زمان جنگ جهانی دوم و قحطی و سرمای زمستان حاضر به قطع حتی یک درخت از باغهای خود نشدند و برای حفاظت از عناصر باغ دست به انجام اقداماتی از جمله دفن تندیسها در خاک و پوشاندن گنبدهای طلایی می زدند. همچنین افرادی متخصص از سراسر روسیه پس از جنگ به صورت خودجوش به مرمت و تعمیر آسیبهای وارده به باغ در طی جنگ می پرداختند. بنابراین باغهای روسی را می توان نه تنها نمادی از شکوه و قدرت حاکمان، بلکه جایگاهی برای مرور ارزشهای ملی و فرهنگی مردم روسیه دانست.
| * مقاله حاضر، دستاورد سفر پژوهشی جمعی از دانشجویان معماری منظر دانشگاه های بین‌المللی امام خمینی، تهران، شهید بهشتی، شهید رجایی و دانشگاه آزاد واحد علوم تحقیقات به کشور روسیه در مهر ماه ۱۳۹۵ است که با راهنمایی دکتر محمدرضا مهربانی گلزار تنظیم شده است. |
