مقدمه
منظر پدیده ای عینی ذهنی است که در اثر برقراری ارتباط بین محیط طبیعی، زمان، محیط مصنوع و حضور انسان پدید می آید. منظر آیینی به عنوان بخش مهمی از منظر فرهنگی، عکس‌العمل جامعه نسبت به نیازهای معنوی اش محسوب می شود. انسان در دوران مختلف در پیوندی عمیق و مستقیم با طبیعت زندگی می‌کرد. از این رو منظر زیستی و منظر آیینی که در آن دوران شکل گرفته، متأثر از منظر طبیعی بوده و عناصر طبیعی منظر همواره علاوه بر عملکرد خود دارای مفاهیم رمزی و معنوی نیز بوده‌اند؛ از اینرو، ارتباط آیین با طبیعت همواره ارتباطی مستقیم و غیرقابل تفکیک بوده است. منظر آیینی پدیده ای است که ریشه در فرهنگ هر منطقه داشته و با باورها و اعتقادات آن محل عجین است. یکی از مناظر آیینی که در ترکیب با منظر فرهنگی و طبیعی آن منطقه پدید آمده منظر آیینی مقبره پیر شالیار در روستای هورامان است. مکانی که افراد هنگام حضور در آن با فرهنگ و آیینی خاص رو به رو می شوند که در منظر و عناصر موجود در آن مکان با قدرت زیادی خودنمایی می کنند.
مقبره پیر شالیار
مقبره پیر شالیار مکانی است در روستای هورامان تخت که هر ساله در آن مراسم خاصی برگزار می شود. روستای هورامان تخت یکی از روستاهای استان کردستان و شهرستان مریوان است که یکی از ویژگیهای خاص آن بافت پلکانی و معماری سنگی است. پیر شالیار در هورامان، پیری زرتشتی از مغان زرتشتی بوده که برخی معتقدند مسلمان بوده و برخی اعتقاد بر زرتشتی بودن وی دارند و بر این باورند که او دختر شاه بخارا را شفا داده و با آن دختر ازدواج کرده و هر ساله مراسم جشن عروسی به یاد او برگزار می شود.
مقبره بنایی است سنگی با گنبدی کوچک که با طبیعت در هم آمیخته و مجموعه ای از فضای مقبره، جایگاه سنگ مقدس، درختان و قبور است. نکته قابل توجه در این محوطه پارچه هایی است که به عنوان دخیل و نذر به درختان و جای جای این فضا بسته شده اند. این دخیل ها به منظور توسل و گرفتن حاجت بوده و برخی بر این باورند که پارچه ای که به تن مریضی کشیده شده و در فضایی متبرک بسته شود، درد و بیماری را از آن شخص دور می کند. منظری که به موجب این اعتقادات در آن شکل گرفته، متشکل از بندهایی است که بین درختان بسته شده و سرتاسر آنها پر از پارچه هایی رنگارنگ جهت برآورده شدن نیاز مردم است. شاید سنت دخیل بستن که سنتی دیرینه است در مکانهای متبرک بسیار پررنگ باشد اما مسئله قابل توجه در این مکان، ارتباط این سنت با درختان و طبیعت است.
از دیگر بخشهای این مجموعه، جایگاهی است که سنگی در آن قرار دارد. اهالی بر این باورند که این سنگ هر ساله رشد کرده و بزرگتر می شود. همچنین فضایی غار مانند که در داخل آن دو سنگ بر روی هم قرار گرفته و فضای بسیار کمی بین سنگها و دیوار اصلی وجود دارد. اهالی هورامان بر این اعتقادند که اگر کسی بتواند از این فاصله رد شود انسانی پاک و منزه است که گناهی ندارد و کسی که نتواند رد شود گناهکار است. از عناصر شاخص دیگر در این مجموعه، قبرهایی است که بیشتر آنها هیچ نام و نشانی نداشته و تنها قطعه ای سنگ نشانگر وجود قبری در آن نقطه است. از نشانه های دیگر در هم آمیختگی فضا و طبیعت، حضور گیاهان و درختان بر روی قبرهاست.
جشن عروسی پیرشالیار
جشن عروسی پیر شالیار که مراسمی بسیار کهن است، اگر چه در طول زمان با تغییرات بسیاری مواجه شده ولی ریشه های کهن و اساطیری خود را به خوبی حفظ کرده است. همه ساله متناسب با تغییرات طبیعت در بهمن و اردیبهشت، مراسم آیینی پیر شالیار به مناسبت ازدواج افسانه ای پیر با دختر پادشاه بخارا برگزار می شود.
اهالی هورامان تخت از روزها و هفته ها قبل در تدارک این مراسم هستند. از آغاز بهار اهالی قربانیهایی برای مراسم همان سال نذر می کنند و آنها را به متولی مراسم می سپارند. در اواخر هفتە اول بهمن با تقسیم گردوهای باغ پیر در میان اهالی شهر مراسم آغاز می شود. مرحلۀ دیگر این آیین در هورامان تخت در بامداد اولین روز عروسی پیر که آخرین چهارشنبه پیش از پانزدهم بهمن است کودکان بر بام خانه ها با فریاد شروع عروسی را اعلام می کنند و مردان بر بام جلوی خانه پیر حلقه زده و با آوای عرفانی دف، شروع به ذکر و سماع می کنند. در این مراسم هر طایفه ای همان کاری را انجام می دهد که اجداد او در زمان حیات پیر، در مراسم عروسی انجام داده اند. (حنیفی و ابراهیمی دهکردی، ۱۳۹۴)
اتفاقی که در این مراسم حائز اهمیت است تلفیق باورها با محیط و پدید آمدن مشارکتی اجتماعی و فرهنگی در زمانی خاص است که رده های سنی و گروه های مختلف از افراد روستا را گرد هم آورده و مردان، زنان و کودکان در کنار هم و هر کدام با رفتارهایی خاص از جمله قربانی کردن، پایکوبی، نواختن ساز و پخش نذورات، در پدید آوردن این منظر سهیم هستند.
نتیجه گیری
سفر به روستای هورامان تخت و مقبره پیر شالیار، منظری را پیش چشم می آورد که ریشه در باورهای بکر و تاریخی ساکنین این منطقه دارد. باورها و اعتقاداتی که شاید در واقعیت اتفاق نیفتاده باشند اما اساس و زیربنای زندگی این مردم را ساخته اند. شاید سنگی که مردمان روستا اعتقاد بر بزرگتر شدن آن دارند هیچگاه رشد نکند و هیچکس نتواند از فاصله بسیار کم بین دو سنگ رد شود اما باور و اعتقاد این مردم همچنان باقی است چرا که همین باورهاست که همبستگی اجتماعی را در ساکنین منطقه به وجود آورده، در ارتباط تنگاتنگ با طبیعت و رموز آن بوده و برای آنها دارای مفاهیم ویژه ای است. این مفاهیم در کنار عقاید و آداب و رسوم مردمان هورامان، نقش مهمی در حیات و هویت آنان داشته و با تعصب از کمرنگ شدن آن جلوگیری می کنند. ارتباط بین طبیعت، فرهنگ، مردم و زمان که منجر به پدید آمدن منظر آیینی این مکان شده است.
منابع
| * مقاله حاضر، دستاورد سفر پژوهشی جمعی از دانشجویان معماری منظر دانشگاه بین المللی امام خمینی، شهید رجایی، تهران و دانشگاه آزاد واحد علوم تحقیقات به منطقه هورامانات در اردیبهشت ماه ۱۳۹۵ است که با راهنمایی اساتید حاضر در سفر تنظیم شده است. |
