مقدمه
تالاب انزلی یکی از تالابهای آب شیرین و دائمی کشور است که از مهمترین زیستگاه‌های طبیعی با تنوع زیستی منحصر به فرد محسوب می‌شود. این تالاب زیستگاه مناسبی برای تخم‌ریزی و تکثیر ماهیان به ویژه ماهی سفید، کپور، اردک ماهی و پناهگاه پرندگان بومی و مهاجر است. همچنین از لحاظ گیاهی نیز منبعی بکر، برای پوششهای گیاهی خاص مانند نی و لوئی و نیلوفرآبی است که با توجه به اکوسیستم آبی – طبیعی خود از اهمیت بسزایی برخوردار است.
با وجود ثبت تالاب انزلی در کنوانسیون رامسر و اهمیت تالاب برای اکوسیستم منطقه و گونه های خاص زیستی آن، متاسفانه در طول 30 سال گذشته با دخالتهای نا به جای انسان دچار آسیبهای جدی شده است. در حال حاضر، تالاب با کاهش عمق زیاد و آلودگی روزافزون مواجه است. (قهرمان و عطار، 1381 : 1-3)
این گزارش بر پایه به مشاهدات میدانی و گفتگو با بومیان به بررسی عوامل موثر در تخریب تالاب انزلی پرداخته است:
رسوبات
افزایش سطح رسوبات و گل و لای از جمله عوامل کاهش عمق تالاب است. استفاده بیش از اندازه از آب رودخانه های منتهی به تالاب برای مصارف کشاورزی، از حجم و شدت آب ورودی به تالاب می‌کاهد و درنتیجه حجم بیشتری از رسوبات وارده در تالاب باقی مانده که منجر به کاهش عمق تالاب شده است.
این پدیده در سالهای اخیر رشد قابل توجهی داشته است که می‌توان آنرا اصلی ترین عامل نابودی تالاب انزلی برشمرد. کنترل استفاده از آب رودخانه های منتهی به تالاب، باز شدن مسیر رودها و لایروبی تالاب بسیار حائز اهمیت است. در پی حل این مسئله در سالهای اخیر، سازمان محیط زیست شروع به لایروبی تالاب کرده اما متاسفانه این اقدام با نتیجه موفقیت آمیزی همراه نبوده است.
فاضلاب
ورود فاضلابهای روستایی و شهری و کارخانه ها و کارگاه های اطراف تالاب تهدیدی جدی برای تالاب به شمار می‌آید. این فاضلابها ابتدا به رودخانه های منتهی به تالاب وارد شده و سپس به درون تالاب می ریزند. این آلودگی باعث انهدام قطعی زندگی آبزیان و پوشش گیاهی این اکوسیستم خواهد شد. نیاز به زیرساختهای شهری و مهندسی شبکه فاضلاب و تصفیه‌خانه و همچنین قوانین بازدارنده برای کاربریهای صنعتی به شدت در این منطقه حس می شود، تا هر چه سریعتر از ورود فاضلاب و زباله ها به تالاب جلوگیری به عمل آید.
صدا در تالاب انزلی
عامل دیگر آسیب در این اکوسیستم، استفاده از قایقهای موتوری برای بازدید توریست از تالاب است. این قایقها صدای ناهنجاری تولید کرده و آلودگیهای سوختی را نیز به همراه دارند که زندگی جانوران تالاب را به خطر انداخته و باعث کاهش تخم ریزی ماهیان می شود. استفاده از قایقهای برقی که بدون ایجاد صدا و با سوخت پاک می‌توانند جایگزین قایقهای موتوری شوند، قدمی در راه احیاء تالاب است.
در همین راستا آگاه سازی بومیان و متصدیان قایقها می‌تواند کمک بسزایی به حفظ این تالاب بکند، تا خود نیز تمایل به تعویض قایقها و همچنین مراقبت از اکوسیستم، با ساده ترین رفتارها مانند عدم ورود به نیزارها هنگام توقف قایق در کنار پوشش گیاهی درون تالاب و یا عدم صید ماهیان تالاب با توجه به کاهش تعداد و تخم ریزی آنها، داشته باشند.
گیاهان غیربومی
علاوه بر این آسیبها چند سالی است که با بی تدبیری، گیاهان غیربومی وارد محیط تالاب شده اند؛ ازجمله گیاه مهاجم آزولا که باتوجه به افزایش فاضلابها و ازت موجود در آب تالاب، رشد بیش از اندازه داشته است. اینگونه مهاجم باعث از بین رفتن گونه های گیاهی ارزشمند بومی شده و از طرفی با گسترده شدن بر روی سطح وسیعی از تالاب مانع ورود نور و هوا به داخل تالاب می شود و زندگی گونه های درون آب را نیز به خطر انداخته است.
به نظر می‌رسد تنها راه مقابله و کنترل با این گیاه، جمع آوری آن از سطح تالاب باشد (روش فیزیکی)، چرا که استفاده از روشهای شیمیایی بر سایر گیاهان و آبزیان تاثیر مستقیم خواهد گذاشت. در مدت اخیر نیز سازمان محیط زیست اقدام به جمع‌آوری آزولا از سطح تالاب کرده که نیازمند ادامه این پایش است.
جمع بندی
زنگ خطر از بین رفتن تالاب انزلی به صدا در آمده است؛ عوامل یاد شده در بالا که با مشاهده تالاب و گفتگو با اهالی قابل دریافت است، نشان از وخامت حال تالاب به عنوان میراث در حال انقراض منابع طبیعی کشور دارد. در این توصیفات، نقش انسان و دخالتهای او که باعث بر هم زدن چرخه تعادلی تالاب شده، بسیار پر رنگ است.
اکنون با توجه به آغاز روند احیا تالاب و صرف هزینه در این راه و عدم کارساز بودن آنها، جای خالی برنامه ریزی و مدیریت تخصصی کل نگر که همه جوانب، از جمله حضور توریست و کنترل تعداد آن، توجه به اقتصاد مردم بومی برپایه ماهیگیری و حفظ ماهیان تالاب، تامین شدت و حجم میزان آب ورودی به تالاب و چه تامین آب برای شالیزارها و… را ببیند و بسنجد، همچنین نظارت بر آنها و هماهنگی بین تمام عوامل دخیل در راه نجات تالاب انزلی، احساس می‌شود.
در این بین، عدم حمایتهای مردمی، به خصوص مردم بومی، از تالاب به عنوان یک منظر شهری نیز مهم است، زیرا تالاب به عنوان اصلی ترین منظر طبیعی این منطقه، جدا از مردم و بافتهای روستایی آن نیست و به همین علت منظر شهری مردم این خطه نیز محسوب می شود. این مهم نیازمند توجه بیشتر مردم است و زمانی که بقای آن برای مردم مهم شود قطعاً برای آبیاری شالیزارهای خود راه دیگری بر می‌گزینند و یا پیگیر ساخت سیستم فاضلاب شهر خود خواهند بود و برای تامین اقتصاد خود چاره ای به جز صید بی رویه ماهی از تالاب می اندیشند و در نهایت منفعت و ادامه زندگی خود را جز در راستای احیاء و بقا تالاب نمی‌بینند.
نگاهی دوباره به اقتصاد، کشاورزی و تاسیسات منطقه انزلی، راهی برای نجات این اکوسیستم حیاتی است. در نهایت، تالاب انزلی به عنوان یکی از مناظر طبیعی و در عین حال شهری دارای اهمیت بسیاری برای آبزیان، پرندگان، گیاهان و انسانها است که نجات و پایداری آن در اولویت برنامه ها و اقدامات ضروری به نظر می رسد.
منابع
مقاله حاضر، دستاورد سفر پژوهشی جمعی از دانشجویان معماری منظر دانشگاه شهید رجایی، دانشگاه تهران، دانشگاه آزاد واحد تهران جنوب و علوم تحقیقات به استان گیلان در اردیبهشت ماه 1395 است که با راهنمایی اساتید حاضر در سفر تنظیم شده است.
یک پاسخ
بسیار عالی خانم مهندس پدرامی گرامی.