با توجه به ویژگیهای منحصر به فرد جنگلهای مانگرو، به عنوان یک منبع طبیعی نادر و در خطر انقراض در دنیا و همچنین سفر اخیر به جزیره قشم، مقاله حاضر در راستای معرفی و اهمیت جنگل حرا -حرا نام گونه ای از گیاهان مانگرو – تهیه شده است.
معرفی اجمالی جنگلهای مانگرو
جنگلهای دریایی در سواحل مناطق استوایی و نیمه استوایی قرار دارند. این جنگلها در جهان به نام عمومی مانگروه و به نام علمی اوسینا مارینا شناخته می شوند و در ایران به جنگلهای حرا معروف هستند. مانگرو به اکوسیستمی اطلاق می شود که از زمینهای مرطوب حد واسط مناطق جزر و مدی دریا همراه با مجموعه هایی از گیاهان بی نظیر و جانوران خاص که در مناطق ساحلی و کنار تالابی اکوسیستم تکثیر پیدا می کنند، تشکیل شده است. (ارغان، عباس و صدیقه احمدی طارونی، ۱۳۹۰)
مانگروها، گیاهانی شورپسند بوده که در سواحل گرمسیری و عمدتاً در خاکهای سنگین و مناطقی که تحت تاثیر کشنده های دریایی قرار دارند، انتشار یافته اند. مناطق مانگرویی به دلیل اینکه عامل ارتباط محیط خشکی و آب هستند، از تنوع زیستگاهی جالبی برخوردار بوده به طوری که از مهمترین زیستگاههای پرندگان، آبزیان و خزندگان محسوب می گردند. این مناطق به دلیل شرایط ویژه از قبیل تنوع زیستی بالا، جلوگیری از فرسایش سواحل و بهسازی محیط زیست دریایی و پناهگاه مناسب جهت انواع مختلف حیات وحش و آبزیان یکی از جالبترین مناطق زیستی جهان به شمار می روند. به علاوه این جنگلها می توانند در جذب گردشگران نیز حائز اهمیت باشند. (فلاحتکار، بهرام و مهران یاسمی، ۱۳۷۹)
وجه تمایز جنگلهای مانگرو با سایر جنگلها
جنگلهای مانگرو با دیگر اکوسیستمهای جنگلی تفاوت اساسی دارند. این جنگلها نه به خشکی تعلق دارند و نه به دریا؛ بلکه اکوسیستمهایی هستند که در گذرگاه آب و خشکی، سازگاری پیدا کرده اند. محیط زیست رویشی مانگروها بسیار پویاست و سطح آب دارای نوسانات روزانه و فصلی است. در این محیط پویا باید همه جانوران قابلیت تطبیق با شرایط را داشته باشند و گرنه از محیط حذف خواهند شد. (آذرنوید، فرشته، 1382)
ارزشهای زیست محیطی جنگلهای مانگرو
این جنگلها به دلیل شرایط خاص زیست محیطی، دارای ارزشهای بخصوصی هستند که فقط در این مناطق یافت می شوند و از جمله آنها می توان زیستگاه پرندگان آبی مهاجر، رویشگاه گونه آسیب پذیر گیاهی، زیستگاه گونه کمیاب جانوری، پرورشگاه طبیعی آبزیان، تنوع گونه های جانوری آبزی، اکوسیستم غیرقابل جانشین و … نام برد که اینها خود نشان از اهمیت حفظ این گونه زیستگاهها دارد.
عملکردهای زیست محیطی جنگلهای مانگرو
علاوه بر ارزشهای ذکر شده برای جنگلهای مانگرو، این جنگل‌ای دریایی دارای عملکردهایی نیز هستند که در زیر به تعدادی از آنها اشاره شده است:
- کنترل فرسایش خاک
- تثبیت رسوب‌گذاری
- حفاظت از آبسنگ های مرجانی
- حفاظت از کاربریهای ساحل
- تامین نیازهای زیستگاهی آبزیان
ماهیگیران این مناطق برای گذران بخشی از زندگی خود به مانگروها وابسته اند. کشاورزانی که محصولاتشان به علت سپر حفاظتی مانگرو از صدمات طوفانهای ساحلی در امان است، مدیون موجودیت مانگروها هستند. بخش کشتیرانی و دریانوردی که از عمل مانگروها در کنترل رسوب گذاری و فرسایش ساحلی (که می‌توانند کانالهای دریانوردی را تغییر دهند) سود می برند، در پناه مانگرو قرار دارند. تا زمانی که اکوسیستم مانگرو تخریب یا نابود نشود، ارزش بسیاری از عملکردهای زیست محیطی مانگروها همچنان ناشناخته می مانند.
جنگل حرا در قشم
مانگروهای منطقه قشم و خمیر به علت سهولت دسترسی و وسعت زیاد و تراکم مطلوب آن همیشه مورد دست درازی ساکنین اطراف آن و همچنین مردم محلی قرار گرفته که از سالهای دور هیزم و علوفه دام خود را به علت خشکی و بی حاصلی اراضی منطقه از این جنگلها تامین می‌کردند. امروزه نیز علیرغم اینکه این جنگلها در گرو مناطق حفاظت شده سازمان حفاظت محیط زیست قرار دارند، اما همچنان این سودجویی ها ادامه دارد و اگر هم اکنون از جنگلهای این منطقه بازدید به عمل آید، مشاهده می‌شود بر اثر برداشت سرشاخه، اکثر درختان این رویشگاه وسیع به صورت بوته‌زار در آمده و دچار فرمهای غیرهمگن شده اند. (آذرنوید، فرشته، 1382)
پیشنهادهایی برای رونق بیشتر در عین حفاظت از منطقه
بهترین راهکار برای حفاظت از این منطقه، مشارکت جامعه محلی در تمامی ابعاد توسعه و حفاظت است. زیرا آنچه به اقدامات توسعه ای اعتبار می دهد اثربخشی آن در زندگی اجتماعی، اقتصادی و فرهنگی مردم محله است. به همین جهت:
- در ابتدا باید اقداماتی جهت ایجاد احساس تعلق و مالکیت نسبت به فرآیند توانمندسازی به ویژه در میان اقشار ضعیفتر جامعه محلی انجام شود.
- همچنین آگاه سازی جامعه محلی در مورد نقش و جایگاه جنگل حرا در مقیاس ملی و منطقه ای و مقامات دولتی، محلی و استانی در مورد تهدیدات مربوط به جنگل به استناد دانش بومی، از اقدامات اولیه محسوب می شود.
- در ادامه فعالیتهایی از قبیل ارزیابی تاریخچه جنگل، جایگاه اجتماعی، فرهنگی و اقتصادی آن، کاربرد و فواید بالفعل و بالقوه آن و آشنایی با روش و تکنیکهای بومی سنتی حفاظت از جنگلهای حرا از دیدگاه اهالی، باید انجام شود. بازدیدهای اکتشافی به جنگل از مسیرهای مختلف با گروه ها و وسیله های گوناگون می توانند در این راستا موثر باشند.
- برگزاری اردوهای دانش آموزی و دانشجویی برای آشنایی بیشتر با جنگلهای حرا، نحوه کاشت بذر و آشنایی با مشاغل و صنایع موجود در منطقه با مدیریت اهالی از اقدامات بعدی است.
فعالیتهای مشارکتی جهت آگاه سازی، درآمدزایی، مدیریت پایدار جنگل در درازمدت نتایج پایدارتری خواهند داشت.
فعالیتهای پیشنهادی برای توسعه گردشگری
- استفاده از قایقهای پارویی و حرکت آرام بین جنگل و مشاهده دقیق و با آرامش به جای استفاده از قایق موتوری و حرکت تند و سریع و همچنین تولید دود حاصل از سوخت بنزین آن ساده ترین راهکار پیشنهادی است.
- راه حل دوم ایجاد امکان غواصی و مشاهده گونه های گیاهی و جانوری خاص زیر آب است.
- از دیگر فعالیتها می توان به ساخت مسیری برای عبور از میان آب و جنگل هم در زمان جزر و هم در زمان مد اشاره کرد. ولی این مسیر باید به صورتی طراحی و اجرا گردد تا کوچکترین آسیبی به منظره و همچنین گونه های گیاهی و جانوری منطقه نزند همانند آکواریم هایی در داخل آب که انسانها در داخل آن قابلیت مشاهده اطراف خود را داشته باشند.
- همچنین می توان روزهایی را در طی سال جهت برگزاری جشنواره انتخاب نمود تا در این روزها بازدیدکنندگان بتوانند با سوار شدن بر هواپیماهای کوچک و یا حتی بالن، جنگل حرا را از بالا نیز مشاهده کنند و از محیط زیر پای خود نهایت لذت را ببرند.
نتیجه گیری
ویژگیهایی که در طول گزارش برای جنگلهای مانگرو بیان شد باعث می‌شود جنگل حرای قشم را یکی از زیباترین مناطق سواحل خلیج فارس به حساب آورد. منظر خاص و شاخص این منطقه و ویژگیهای منحصر به فرد آن به عنوان یک منظر طبیعی، برای انسان خسته از زندگی ماشینی فرصتی است که فشارهای زندگی را فراموش کند. طبیعت دوستان می توانند با قایق سواری و آب تنی به تماشای جانوران بخصوص پرندگان و آبزیان بپردازند و با پیاده روی در کناره ساحل شنی و گلی با انواع و جانداران منطقه آشنا شوند. به همین دلیل اکوسیستم منطقه دارای ارزشهای علمی، زیبایی شناسی و اقتصادی فراوانی است که با مدیریت صحیح باید از پتانسیلهای خاص آن به عنوان یک جاذبه توریستی استفاده کرد. این مهم در ابتدا نیازمند فراهم آمدن امکانات اولیه است تا فرصت شناساندن ارزشهای منطقه به دیگران نیز حاصل شود.
| * مقاله حاضر، دستاورد سفر پژوهشی دانشجویان معماری منظر به جزایر هرمز و قشم در بهمن ماه ۱۳۹۴ است که با راهنمایی دکتر محمدرضا مهربانی گلزار تنظیم شده است. برای مطالعه بیشتر در این زمینه می توانید به فهرست کامل این پرونده مراجعه کنید. |
منابع
- آذرنوید، فرشته. 1382. جنگلهای مانگرو ایران و جهان (با نگاهی اجمالی به جنگل حرای خلیج گواتر)، انتشارات کلام شبدا. چاپ اول
- ارغان، عباس؛ احمدی طارونی، صدیقه. ۱۳۹۰. جنگلهای مانگرو و نقش آن در حفاظت سواحل جزیره قشم، همایش ملی قشم و چشم انداز آینده، قشم، سازمان منطقه آزاد قشم
- فلاحتکار، بهرام؛ یاسمی، مهران. ۱۳۷۹. نقش جنگلهای مانگروی خلیج فارس و دریای عمان در اکوسیستمهای ساحلی، چهارمین کنفرانس بین المللی سواحل و بنادر و سازه های دریایی، بندرعباس، سازمان بنادر و کشتیرانی
