رویکردهای برخورد با منظر طبیعی جنوب

مقدمه

ریخت اصلی زمین، قبل از تغییر توسط تمدن انسانی را منظر طبیعی می‌گویند. تقریباً هیچ ‌جایی از زمین باقی نمانده است که از انسان، تمدن و فرهنگ انسانی در آن اثری وجود نداشته باشد. منظر طبیعی و منظر ناشی از تمدن انسانی دو تصویر مجزا و رو به‌ روی هم از محیط ‌زیست هستند. ازجمله تجاوزهای انسانی به بستر طبیعی، می توان از نرده ‌ها، جاده ‌ها، پارکینگها، مسیرهای پیاده روی، مداخلات مدیریتی گیاهان موجود و … نام برد. در عصر امروز، بشر برای احتراز از نابودی مطلق محیط زیست تلاش دارد تا با بکارگیری روشهایی، منظر تغییر یافته را به اصل خود برگرداند و یا حتی ‌الامکان به آن نزدیک کند. (Carl O Sauer,1968). بنابراین در این گزارش به بررسی میزان و نوع تغییرات به وجود آمده در مناظر طبیعی واقع در جزایر هرمز و قشم، به عنوان نمونه موردی، پرداخته شده‌ است و پیشنهاداتی جهت انتخاب رویکردی مناسب برای بهبود وضع موجود، ارائه می‌شود.

آشنایی با منظر طبیعی جنوب ایران

مناطق واقع در حوزه خلیج فارس، از جمله مناطق مهم و دارای پتانسیلهای متنوع در ایران هستند. از ذخایر نفتی و گازی مدفون در بستر خلیج فارس تا انواع آبزیان خوراکی، موقعیت استراتژیکی و شاهراه اقتصادی بودن آن تا جنگلهای زیبای حرا، جملگی بخشی از قابلیتهای این مناطق است. شایان ذکر است که تاکنون تنها از بخشی از توانمندیهای خلیج فارس بهره ‌برداری شده است.
شاخصه این مناطق وجود مناظر، اشکال و جلوه‌ های متنوعی از زمین است که پدیده ‌های زمین ‌شناسی و ژئومورفولوژی، محسوب می‌ شوند. فرسایش آبی و بادی، تغییر درجه حرارت و تبلور کانی ‌ها، بارش برف و باران، رگبارهای فصلی، امواج دریا، پیشروی و پسروی آب دریا، تغییر مسیر رودخانه ‌ها، نفوذ آب در لایه ‌های زمین و انحلال سنگها و رسوبات آهکی و شکل گیری غارها و حفره‌ ها و دریاچه‌ها و سفره‌ های آب زیرزمینی، نفوذ آب در سنگها، انجماد و تخریب آنها از جمله عواملی است که چهره طبیعت را دائم تغییر داده و رخنمون ‌ها و جلوه‌ های رنگارنگ کانی ‌های لایه ‌های مختلف زمین را بیشتر نمایان می‌سازد. این مناظر بازتاب ‌دهنده عنصر زمان، تحول و تکامل فرآیندهای اکولوژیک و سیستمهای حیات ‌بخش هستند. (Carl O Sauer,1968)
از دیگر ویژگیهای برجسته این منطقه که به علت موقعیت جغرافیایی حاصل شده، ارتباط دریایی بین نقاط بنادر و جزایر خلیج فارس به همدیگر است. فاصله مکانی بین جزایر و بنادر، فرصت کافی برای درک این نوع مناظر را که گاهاً بوسیله لنج ‌ها و نفتکشها مخدوش شده است، در اختیار مخاطب قرار می‌دهد. منظر دینامیک درک شده در طول مسیر دریایی، برای رسیدن به مقاصد خشک، در این منطقه ادراک چند جانبه و درگیری همزمان چندین حس از جمله لمس باد، درک رنگ و بافت موجهای ریز و … را به ارمغان می ‌آورد.

مروری بر رویکردهای برخورد با منظر طبیعی

امروزه برنامه ‌ریزان و معماران منظر با رویکردهای مختلف زیست محیطی، تاریخی، اقتصادی، فرهنگی، بوم شناختی و پایداری به ارائه راهکارهای متنوع برای بهره ‌برداری و استفاده از سایتهای منظرین می ‌پردازند. همچنین از اوایل قرن بیستم میلادی متخصصان معماری منظر (اروپا و امریکا) در رویکردهای خود تاکید بیشتری بر ارزشهای طبیعت و محیط ‌زیست داشته‌ اند. تاکیدات زیست‌ محیطی با گرایشهای بوم شناسانه در منظر شروع شده و تا اواسط قرن بیستم با حفظ رویکرد اهمیت بیشتر بر حفظ جلوه‌ های بکر طبیعی و ارزشهای اکولوژیکی بوده ‌است. پس از آن پافشاری بر لزوم ارتباط تنگاتنگ مردم با محیط طبیعی رواج و اهیمت پیدا می‌کند. سپس در دوره ‌های بعد متاثر از دیدگاه ‌های پیشین مدرنیسم نوع دیگری از نوطبیعت‌ گرایی و تفکرات محیطی ظهور می ‌کند. بررسی دیدگاه‌ ها و رویکردهای متخصصان معماری منظر نشان می ‌دهد که در تعریفهای آنها ضمن تاکید بر ارزشهای بالقوه عناصر طبیعی و قابلیتهای دانش معماری منظر در برقراری روابط منطقی و کارآمد میان انسان، طبیعت، معماری و عناصر مصنوع، سلامت انسان و محیط طبیعی، ویژگیهای حیاتی اکوسیستمهای طبیعی، حفاظت از منابع طبیعی – محیطی و توسعه فضاهای باز طبیعی توجه مضاعفی شده است. (تقوایی، 1391)
از نگاه نگارنده، در حالت کلی، دو نوع دیدگاه نسبت به مناظر طبیعی وجود دارد؛ دیدگاه سلطه طلبانه و دیدگاه حفاظت مطلق. در دیدگاه سلطه‌ طلبانه، انسان نسبت به طبیعت اولویت دارد؛ از اینرو با استفاده از ابزار و تکنولوژی خود، تاثیری عمیق بر بخشهایی از طبیعت می‌ گذارد و در جهت توسعه زندگی خود از آن برداشت می ‌کند. به ‌این ترتیب منظری شکل می‌گیرد که روایتگر دخالت سودجویانه بشر در طبیعت است. مداخله‌ و استفاده‌ ناسنجیده از طبیعت منجر به تغییر و تخریب غیرقابل جبران در سطح زمین می ‌شود. از جمله نمودهای این تسلط در مناظر طبیعی، تغییر مقطع رودخانه‌ ها، محصور کردن طبیعت به وسیله دیواره های بتنی، اکتشافات معدنی و نفتی و … است. از سوی دیگر انسان دیدگاه حفاظت مطلق نیز از هر گونه مداخله در طبیعت جلو‌گیری می‌ کند.
این دو دیدگاه افراطی ممکن است به نتایج یکسانی بینجامند، زیرا حفاظت مطلق از منابع طبیعی هزینه ‌های فراوانی در بردارد، در نتیجه به علت گریز از هزینه های نگهداری، این مناظر رها شده و به نابودی کشیده می‌شوند. براي دستيابي به استفاده خردمندانه از مناظر ضروري است به تعادل و توازني رسيد که موجوديت اين اکوسيستمها در گستره وسيع فعاليتهاي انساني، که از حفاظت مطلق تا دخالت موثر متفاوت است، تضمين شود.

رویکردهای مشاهده شده در منظر طبیعی جنوب

بازدیدهای انجام شده از وضع موجود زیست محیطی در جزایر هرمز و قشم‌ و بندر لافت گویای این مسئله است که مناظر موجود دراین مناطق شامل تمام گستره‌ طیف مناظر طبیعی (بدون مداخله – دیدگاه حفاظت مطلق) تا منظر انسانی (مداخله زیاد – دیدگاه سلطه‌ طلبانه) است.
همچنین با توجه به آنچه مشاهده ‌شد، سایتهای منظرینی که شناخته ‌تر شده و در لیست تورگردها قرار گرفته اند، گردشگر بیشتری برای مراجعه خواهند داشت. به ‌مرور برای رفع نیاز گردشگران، گزینه هایی نامعقول به‌ عنوان امکانات قائل می ‌شوند که نتیجه آن مداخله نامناسب در حوزه طبیعی منظر است. این امر ارتباطی به نوع منظر، سختی حرکت در سایت و سهولت دسترسی به محدوده نداشته و به ‌این معنی است که سایتهایی با سختی دسترسی یکسان، مداخله متفاوتی داشته ‌اند (مقایسه مسیر حرکتی درون سایت در تنگه چاهکوه و دره مجسمه ‌ها). این مداخلات با میزان مراجعه ‌کننده ارتباط مستقیم دارد، نوار ساحلی جزیره قشم و پارکهای ساحلی آن محدوده به علت داشتن مخاطب بالاتر مداخلات بیشتری دارند. در سواحل بندر لافت و تنگه چاهکوه عمده مداخلات قابل جابجایی بوده و سایر مداخلات ماهیت بکر منظر را تحت الاشعاع قرار نمی ‌دهند (نیمکتهای فلزی مسیر تنگه چاهکوه، سکوهای بتنی در ساحل لافت) که در دسته مداخلات نسبی قرار می‌گیرند.

در جدول زیر دسته ‌بندی مکانهای بازدید شده از لحاظ میزان مداخله را مشاهده می کنید.

ارائه پیشنهاداتی برای حفظ و توسعه مناظر طبیعی جنوب کشور با توجه به نمونه های موردی

اولین گام، استخراج خصوصیات شاخص منظر و طراحی به منظور تقویت درک این موارد است. طراحی حول ویژگیهای منظرین سایت، نتیجه شاخص تری را ارائه می ‌نماید. به طور مثال در سایت دره مجسمه ‌ها واقع در جزیره هرمز، شکل و فرم صخره ‌های موجود یکی از ویژگیهای منحصر به فرد و غالب مجموعه است. بنابراین در الحاق و یا طراحی برای امکانات موردنیاز در این سایت باید این نکته در نظر گرفته شود که این فرم و شکل غالب تغییر نکند و بکر بودن محیط حفظ شود به طوری که هر الحاقی در لایه دوم اولویت بصری قرار گیرد.
همچنین کم بودن ‌پوشش گیاهی، وجود مسیرهای صخره ‌ای و صعب ‌العبور و در نهایت دید و منظری غافلگیرانه رو به دریا در انتهای مسیر از دیگر شاخصه‌ های این سایت است. در نظر گرفتن امکان نشستن ایمن بر لبه صخره‌ های رو به دریا برای تجربه مجدد و طولانی ‌تر منظر، یا قائل شدن سکویی به عنوان نظرگاه، از راه حلهای طراحی منظر برای تاکید بر خصایص زیست محیطی و بکر موجود در سایت دره مجسمه‌ ها است.

فراهم آوردن امکان آموزش مستقیم و غیر مستقیم در امتداد مسیرها برای گردشگران، توسط ارتباط فعال با بوم‌ شناسی طبیعی، از جمله پیشنهادات قابل بررسی است. برای مثال آشکارسازی نحوه تبدیل مناظر طبیعی به وضع کنونی از طریق علائم آموزشی یک ارتباط انفعالی را به وجود می ‌آورد که موجب ایجاد درک عمیقی از رابطه بین زمین و ساز و کارهای طبیعی می ‌شود. از طرفی هنرهای عکاسی، نقاشی و … از جمله حرفه ‌هایی هستند که نیازمند امکانی برای سود بردن از آموزه ‌های خاص خود هستند.
برقراری این مهم که شرایط بومش هر محل، معرف و شکل ‌دهنده روند زیبایی ‌شناسانه آن باشد، در اولویت است. خوشبختانه کلیت طرح و دخل و تصرفها، بیانگر ویژگیهای فرهنگی و طبیعی بافت بومی است. حتی سازه‌ های مورد استفاده و الحاقی از جمله سازه ‌های موقت برای فروش نوشیدنی و عرضه محصولات در ورودی سایت دره سکوت، دره خاکهای رنگی و غار نمکی و … کاملاً در تطابق با بومش منطقه هستند.

جمع بندی

طراحی اکولوژِیک به ‌عنوان یک رویکرد، مقدمه ای برای تاثیر اکوسیستم زمین و منابع در پاسخ به محدودیتها و استفاده از فرصتها است. هر نوع طراحی منطبق بر محیط با استفاده از فرصتها و محدودیتهای موجود برای اتصال بین انسان و نیازهای کاربران و طبیعت منطقه از طریق تبادل مواد و انرژی در جهت به حداقل رساندن اثرات محیط زیستی مخرب بر روی اکوسیستم زمین و منابع موجود در سایت و تلاش برای ارتقاء کیفیت محیط ‌زیست منطقه بر اساس و محوریت ویژگیهای بومی و محیطی از این دسته طراحی ها است. فرضیه اصلی طراحی اکولوژیک سایتهای منظرین فراهم آوردن پشتوانه ‌های اقتصادی، علمی و زیست محیطی مناسب برای آموزش عمومی و ایجاد فرهنگ صحیح زندگی همساز با محیط‌ زیست است که متناسب با موارد ذکر شده است.

مروری بر موارد پیشنهادی مناظر طبیعی واقع در جنوب کشور:

• در نظر داشتن ویژگیهای غالب سایت به ‌عنوان عامل اصلی تاثیرگذار در طراحی و توسعه
• تمرکز بر قابلیت اجتماع ‌پذیری
• توجه به شرایط بومی و محلی سایت به عنوان اصل اساسی هدایتگر طراحی فیزیکی سایت، تعریف هویت و ایجاد حس مکان قوی
• تلفیق اهداف آموزش جمعی از طریق منظر در واقع آموزش غیر مستقیم
• تامین وجوه مالی برای هزینه ‌های اجرایی توسط سایت
• حفاظت از سلامت منظر طبیعی در پروسه طراحی و حین بهره ‌برداری

به نظر می‌ رسد که استفاده از روند مورد بحث می ‌تواند پاسخگوی نیازهای اجرایی سایتهای منظرین واقع در جنوب کشور به سمت اهداف منظر هماهنگ با طبیعت باشد. در جمع بندی مسائل مطرح ‌شده را می ‌توان در دو پهنه حفاظتی و تفرجی دسته بندی نمود که انجام موارد حفاظتی از جمله حفاظت از لکه‌ های طبیعی موجود در منطقه در اولویت قرار دارد.

منابع

• Sauer, Carl Ortwin.The morphology of landscape. Johnson Reprint, 1968
• تقوایی، حسن. 1391. معماری منظر درآمدی بر تعریفها و مبانی نظری، انتشارات دانشگاه شهید بهشتی، تهران.