معرفی مختصر شهر شوشتر نو
شوشتر نو بین سالهای 1353 تا 1357 در نزدیکی شوشتر در استان خوزستان، توسط مهندسین مشاور داض و با مسئولیت کامران دیبا به عنوان معمار و شهرساز پروژه، طراحی و اجرا گردیده است. این پروژه برنده جایزه معماری آقاخان نیز شده و جزء اولین پروژه های ایرانی است که جایزه بین المللی دریافت کرده است.
شهر جدید شوشتر، در 5 فاز، با مساحت 270 هکتار و ظرفیت 31 هزار نفری طراحی شده بود. هدف از طراحی این شهر، بهبود وضعیت اقتصادی و گسترش شهر شوشتر بوده است. در واقع عملکرد اصلی این شهرک، اسکان کارگران شرکت کشت و صنعت کارون، طراحی فضاها و عملکردهای خدماتی عمومی موردنیاز آنها بوده است. برای طراحی شوشتر نو، الگوی شهرهای منطقه ای چون شوشتر و دزفول مورد مطالعه قرار گرفته است.
کامران دیبا از الگوهای بومی معماری مسکونی خوزستان، نقش مایه های معماری و تکنیکهای اقلیمی به خوبی در این پروژه استفاده کرده است. از مشخصات تکنیکی بناها می توان به دیوارهای آجری باربر، شناژ بتنی، سقف ساخته شده از شبکه تیرهای فولادی، اندود گچی دیوارهای داخلی اتاقها و دیوار آجری آشپزخانه ها اشاره نمود.
اصول اولیه این شهر متاثر از مطالعات جامعه شناسی ایرانی بوده و با شناخت از معماری سنتی و نیمه روستائی، طراحی شده است. مهندسین مشاور شهرساز و معمار تا اتمام تقریبی فاز اول در اجرا حضور داشته اند. به علت عدم پیگیری و حضور مشاور اصلی، فازهای بعدی این پروژه دستخوش نابسامانی می گردد. از جمله علل ناموفق بودن این شهرک می‌توان به فقدان مدیریت شهری، تطبیق ندادن برنامه ها با شرایط و احتیاجات روز و عدم علاقه مسئولان اشاره نمود.
اصول طراحی و شهرسازی شوشتر نو به صورت درونگرا بوده و با تراکم زیاد به صورت افقی اجرا شده است. همچنین این پروژه برخلاف طرحهای معمول آن دوره فاقد ساختمانهای عمودی است. حرکت پیاده و وسائل حمل و نقل نیز تا حد ممکن از یکدیگر جدا بوده و شریان اصلی و فعالیتهای شهری همانند شهرهای سنتی توسط شبکه پیاده صورت می گیرد.
روند طراحی پروژه از زبان کامران دیبا
ماموریت
- طراحی شهرک با ظرفیت 31 هزار نفر برای کارکنان شرکت کشت و صنعت کارون
هدف
- سکونت کارکنان و بهبود وضعیت اقتصادی
- گسترش شهر شوشتر و ساخت یک شهر مدرن و چند منظوره
- حفظ رابطه با سنتها؛ هم به لحاظ مفهومی و هم طراحی معماری و محیطی
ضروریات عملکردی
- ارزان قیمت
- ایجاد حس هویت محله
- پرهیز از قشربندی
- استفاده از مصالح بوم آورد
- درونگرایی
- استفاده از الگوهای معماری سنتی
ایده طراحی
- استفاده از مصالح بومی
- ایجاد میدان، مسجد، مدرسه و …
- امکان ایجاد واحدهای بزرگتر در صورت بهبود وضعیت (قابلیت گسترش)
- استفاده از آجر در بدنه نما و تزیینات
- استفاده از حیاط مرکزی
- رعایت سلسله مراتب دسترسی
- استفاده از الگوی چهارباغ ایرانی
- استفاده از سرداب، شوادان و گودال باغچه (دیبا، 1384)
نگاه طراح پروژه
با ورود به این شهر، اولین نکته ای که به ذهن هر بیننده می رسد، طراحی منسجم و یکنواخت ساختمانها در طول ستون فقرات اصلی شهر است. محوری پر رنگ که تمام عناصر و اجزای شهر را از فضای عمومی و نیمه عمومی تا بازار، میدان و مسجد جامع اتصال داده و سپس از طریق پل به شهر قدیم پیوند می دهد. قدم زدن در شهر و کشف فضاها از پی یکدیگر، در امان ماندن از گرمای جنوب، مقیاس انسانی و توجه به پیاده، چلیپایی بودن، استفاد از آجر و … همه و همه نشان از توجه طراح در بکارگیری اصول معماری بومی است.
شهری که با الهام از طبیعت و معماری ایرانی نه در مقابل شهر قدیم بلکه در ارتباط با آن شکل گرفته و حتی اسامی فضاها نیز بر اساس فرهنگ ایرانی مانند بلوار شیرین و فرهاد نامگذاری شده و با هدف “مساوات و عدالت اجتماعی” طراحی شده است. به گونه ای که فرزند کارگر و فرزند مهندس از حقوقی مساوی در شهر برخوردار باشند.
به گفته دیبا در این شهر اولویت با پیاده است و همه جای شهر را می توان پیاده یا با دوچرخه طی نمود. شبکه ای برای حمل و نقل در نظر گرفته شده و به مسیر پیاده دسترسی دارد ولی این دو جدا از یکدیگر هستند. محله ها با کوچه های باریک، سایه انداز و دالانهای بادگیری برای ایجاد نسیم در آنها ساخته شده اند. در شوشتر نو همه امکانات از جمله فرهنگسرا، بازار، هتل، حمام، مکانی برای بازی فوتبال، مسجد و غیره در نظر گرفته شده است و همه اینها با حال و هوای ایرانی به همان سبک سیاق ایجاد شده اند. (دیبا، 1393)
تمامی این گفته ها، دیدگاه معمار و اهداف او برای طراحی شوشتر نو بوده است. اما این در حالی است که این پروژه بر اساس دیدگاه معمار پیش نرفته و به دید برخی، پروژه ای شکست خورده محسوب می شود. برخلاف هدف دیبا که قصد داشت شاهکاری جهانی بر جای بگذارد، هم اکنون این شهر تبدیل به مکانی منزوی شده که نقدهای بسیاری به آن وارد است.
نقد نگارنده
چهره امروزی شوشتر بر خلاف تصورات دیبا دیگر انسجام و نظمی نداشته و با تیرچه بلوکهای به کار رفته در نما و فضاهای الحاقی توسط ساکنین مخدوش شده است. (تصویر 1) آنچه که امروز با آن مواجه هستیم تغییرات بسیار و دخل و تصرفهای ساکنین در آن است که برخی ناشی از فرسودگی و برخی دیگر حاصل نیازهای جدید امروز است. تغییرات ایجاد شده باعث ایجاد بحران هویت فضاهای شهری شده و انسجام و وحدت مجموعه را از بین برده است. (تصویر 2)
فضاهایی که دیبا برای تعاملات اجتماعی در نظر گرفته بود مانند میدان اصلی، با الهام از ابعاد میدان نقش جهان، هم اکنون اثری از تعاملات اجتماعی در آن دیده نمی شود. چرا که میدان نقش جهان تنها یک فضا با ابعاد مشخص نیست، بلکه عناصر اطراف آن بسیار مهم بوده و به میدان هویت بخشیده اند. این در حالی است که فضاهای اطراف این میدان، مسکونی هستند. (تصویر 3)
امروزه شاهد آن هستیم که بازار چند طبقه فاقد سرزندگی بوده، مردم در آن حضور نداشته و تنها طبقه همکف آن دارای کاربریهایی مانند سوپر مارکت و پیرایشگاه است. مشکل اصلی این فضا، ابعاد نامناسب و غیر اقلیمی بودن آن است که باعث ایجاد حس خفگی در زمان حضور در این فضا می‌شود. (تصویر 4) از دیگر مواردی که دیبا کمتر به آن توجه کرده بود بحث محرمیت است که همین موضوع نیز باعث شده تا کاربران تغییرات زیادی در نما ایجاد نمایند. (تصویر 5)
بسیاری از معابر پیاده شوشتر نو به علت عبور ماشین تخریب شده و آسیب دیده اند. همچنین اکثر قسمتها آسفالت شده و برخی از مسیرهای عبور توسط ساکنین به منظور ایجاد پارکینگ شخصی مسدود شده است. با این وجود می توان اینطور گفت که در این شهرک، ماشین ارزش بالایی داشته و حضور آدمها با تمام نیازهای کیفی و کمی زیر سوال رفته است. (تصویر 6) آنچه در اولویت قرار گرفته ماشین و مکان پارک آن است. (تصویر 7)
نتیجه گیری
عدم توجه به نیازهای مردم و حفظ و نگهداری شهر را می توان از جمله دلایل شکست پروژه شوشتر نو و محقق نشدن اهداف اصلی آن دانست. در ادامه نقاط قوت، ضعف، تهدیدها و فرصتهای شوشتر نو مورد بررسی قرار گرفته است:
قوت
- استفاده از مصالح بومی
- تنوع گونه های مسکن
- وجود لبه های تجاری در همکف
- برخوردار بودن بافت از امنیت برای ساکنین
- رعایت سلسله مراتب ارتباطی
- نفوذپذیری بافت مسکونی
- وجود الگوهای سنتی در معماری
- جهت گیری مناسب
- وجود افراد با سابقه طولانی سکونت
- پوشش گیاهی
- سایه اندازی
- در نظر گرفتن کانالی در زیرزمین برای تاسیسات محله
ضعف
- کمبود کاربریهای گذران اوقات فراغت
- عدم وجود فضاهای باز شهری
- کمبود فضاهای سبز عمده
- وجود کاربریهای ناسازگار در برخی نقاط
- کمبود مراکز ورزشی
- وجود واحدهای غیرفعال در برخی نقاط
- عدم نورپردازی مناسب در شب
- عملکرد نامناسب میدان (طرح نقش جهان)
- فقدان مبلمان شهری
- تداخل پیاده و سواره در ورودی
- تبدیل واحدهای خدماتی و کار و فعالیت به واحدهای مسکونی
- حضور معتادین در شهرک
تهدید
- عدم توجه به حفظ و نگهداری فضاها
- عدم توجه و حفظ بناهای عمومی
- از بین رفتن حس تعلق عمومی
- عدم توجه به تاسیسات در نظر گرفته شده در زیرزمین
- نظارت نداشتن به طرح و رها شدن آن
فرصت
- جذب گردشگر
- نزدیکی به بافت قدیمی و تاریخی شوشتر
- قرار داشتن رودخانه خارج از سایت
- وجود دانشگاه در نزدیک سایت
منابع
- دیبا، کامران. 1393. باغی میان دو خیابان؛ چهار هزار و یک روز از زندگی کامران دیبا. بن گاه. تهران
- دیبا، کامران. 1384. شهر جدید شوشتر “شوشتر نو”، همایش بین المللی شهرهای جدید، تهران
- حائری، ساناز. 1387. فضای نو شهری در شوشتر نو امروز. مجله انبوه ساز
- شایان، حمیدرضا. شوشتر نو؛ تداوم فرهنگ در کالبد امروز. نشریه معماری و فرهنگ
- طهماسبی، نرجس. 1394. بررسی دلایل عدم پایداری اجتماعی بخش عمده ای از شهرک شوشتر نو. اولین کنفرانس تخصصی معماری و شهرسازی ایران
مقاله حاضر، دستاورد سفر پژوهشی جمعی از دانشجویان دانشگاه بین المللی امام خمینی، دانشگاه هنر تهران، دانشگاه تهران و موسسه آموزش عالی پارس به استان خوزستان در پاییز 1398 است که با راهنمایی دکتر محمدرضا مهربانی گلزار تنظیم شده است.
