باغ ایرانی نمادی است از نمود هستی. بهشتی که بر روی زمین ترسیم شده است. از تسنیم و سلسبیلش آب می جوشد و در نهرهایش روان است. معمار و هنرمند ایرانی به خوبی بهشت را بر روی زمین خلق کرده است؛ بهشتی که پروردگارش آنرا در کتابش به تصویر کشیده است. پس او باید آن را می ساخت.
وصف بهشت عدن در قرآن
“در آن بهشت چشمه های آب جاریست.” (غاشیه، 12) آب، عنصر اصلی باغ ایرانی است؛ تا جایی که در نقاطی که حتی از آب بی بهره بوده است به گونه ای آن را با مسیری از سنگریزه های رنگین به صورت نمادین به نمایش گذاشته است. “بهشتهایی عدن که نهرها زیر درختانش جاری است.” این عبارت آنقدر در قرآن تکرار شده است که هر شنونده ای را متوجه خود می کند.

“… بسیار نیکو منزلگاهیست.” (ص، 49) بهشت از دیگر سرزمینها جداست؛ پاره جواهری است با درختانش که جوی های آب زیر آنها روان است. پس باغ ایرانی هم باید آنگونه باشد: تکه زمینی با معماری و فضایی متفاوت. آنگونه که هر کس به آن وارد می شود، آنرا ورای هستی خویش یابد.
“و چون آن جایگاه نیکو را مشاهده کنی عالمی پر نعمت و کشوری بی نهایت بزرگ خواهی یافت.” (دهر، 20) که بیان عظمت باغ ایرانی با استفاده از فرمهای کشیده آن و همچنین شکل زمین و پرسپکتیو به نمایش گذاشته شده است.

گیاه و به ویژه درخت دومین عنصر باغ است. درختانی که در سایه سار آن آرامشی است وصف ناپذیر. به گونه ای که باغساز ایرانی حتی در استفاده از نوع و چیدمان درختان نیز از پشتوانه ای والا برخوردار بوده است.”در سایه درختان سدر پر میوه بی خار و درختان پر برگ سایه دار. در سایه بلند درختان و در طرف نهر آبهای زلال و میوه های بسیار” (واقعه، 28 تا 33)

“… و به راه بهشتی که عرضش به قدر پهنای آسمان و زمین است.” (حدید، 21) محوری قوی که باغ را به دو نیم می کند. محوری که انسان را به درون خود می کشد و او را به عمارت و بنایی هدایت می کند که سر منزل باغ ایرانیست. “… غرفه های جنت و قصرهای بهشتی یابند که در آن جا با تحیت و شادمانی یکدیگر را ملاقات کنند.” (فرقان، 75)

عمارت باغ در بالاترین نقطه مکانی چه از نظر ارتفاع و یا چه از نظر محوری قرار گرفته است و در مقابل آن آبنمایی قرار گرفته که آیینه ای از ذات حق تعالی است و بهشت را منعکس می کند.”کاخ و عمارتها بالای آن بنا شده است که در جلوی آن عمارت نهرهای آب جاری است.” (زمر، 20)

معمار هنرمند ایرانی به پیروی از معمار هستی بهشت خود را می سازد و آنرا به آسمان می نمایاند؛ چرا که وظیفه خلق کردن را به عهده دارد. خلق کردنی که به مراتب دشوارتر از خلق کردن پروردگارش است زیرا نزد او مسئولیت خطیری است که خالقش بر دوش او نهاده است.

“او را دو باغ بهشت (بهشتی در دنیا و بهشتی در آخرت) خواهد بود. (الرحمن، 46) در آن دو بهشت دو چشمه آب روان است. (الرحمن، 50) در آن دو بهشت از هر میوه ای دو نوع (که یکی را در زمین دیده اید و یکی را ندیده اید) موجود است. (الرحمن، 52) درون آن دو بهشت، دو بهشت دیگر است. (الرحمن، 62) درختان آن دو بهشت در منتهای سبزی و خرمی است. (الرحمن، 64)”
منابع
- لابوم، ژول. تفصیل آیات القرآن الحکیم. ترجمه: عبدالباقی، محمد فواد. الهی قمشه ای، مهدی. انتشارات اسلامیه.
- مونتیه، ادوارد، المستدرک. ترجمه: عبدالباقی، محمد فواد. الهی قمشه ای، مهدی. انتشارات اسلامیه.
- شیمل، آنماری. 1378. باغ ملکوت. مجله رواق. شماره 3.
- خوانساری، مهدی؛ مقتدر، محمدرضا؛ یاوری، مینوش. 1383. باغ ایرانی بازتابی از بهشت. سازمان میراث فرهنگی. چاپ اول.
- ویلبر، دونالد. 1385. باغ های ایران و کوشک های آن. ترجمه: صبا، مهین دخت. انتشارات علمی، فرهنگی هنری. چاپ چهارم.
- روحانی، غزاله. 1389. طراحی باغ و احداث فضای سبز. انتشارات پارت.
این مطلب قبلاً در “شماره ۷” نشریه اینترنتی منظرآنلاین در تاریخ ۱ آبان ۱۳۸۶ منتشر شده و به دلیل تغییر رویکرد وب سایت نشریه، در سایت معمارمنظر باز نشر می شود.