معرفی کلی شوشتر
استان خوزستان از جمله استانهایی است که به واسطه رودخانه های عبور کرده از آن، دارای پتانسیلهای آبی وکشاورزی زیادی است. این موضوع باعث شده است تا شهرهای این استان در طول تاریخ، دستخوش تغییرات زیادی شوند. از همین رو نیز، شهر شوشتر به دلیل عبور رودخانه کارون از داخل شهر، به قطب بسیار مهمی از نظر استراتژیهای شهری و شهرسازی تبدیل شده است.
مجموعه آسیابهای آبی شهر شوشتر، قرار گرفته در سر راه بند گرگر، از جمله بناهای بسیار مهم عهد باستان به شمار می رود که در توسعه و پایداری این شهر به عنوان شهری آبی که مردم از پتانسیلهای موجود آن برای گذر زندگی استفاده می‌کرده اند، نقش بسیار مهمی داشته است.
عوامل موثر در ساخت سازه های آبی شوشتر
شهر شوشتر، در دوره های مختلف، به عنوان مرکز استان خوزستان نقش به سزایی بر شهرها و استانهای همجوار خود داشته است. همچنین، به دلیل قرار گرفتن بر مسیر عبور رودخانه کارون، تبدیل به منبعی عظیم برای استفاده از سازه های آبی که آب رودخانه کارون را بین تمام نقاط شهر شوشتر و شهرهای اطراف آن تقسیم می کرده، شده است.
سازه های آبی شوشتر مجموعه ای از سازه های دوران ساسانیان است که پیشینه ساخت آن به دوران هخامنشیان باز می گردد و شامل بند میزان، پل بند شادروان، قلعه سلاسل، نهر داریون، بند خاک، پل بند لشکر، نهر رقت، بند شراب دار، پل بند گرگر، محوطه آبشارها، نهرگرگر، پل بند ماهی بازان و دو پل تک دهنه بر روی نهر داریون است. ( گیرشمن، 1395 : 67) در این مجموعه، ساختمان آسیابها، آبشارها، کانالها و تونلهای عظیم هدایت آب و در عین حال محل هایی برای استراحت و تفریح مردم وجود داشته است.
موارد استفاده از آسیابهای آبی شوشتر
از جمله نقش آسیابهای آبی شوشتر می توان به موارد زیر اشاره کرد:
- استفاده از نیروی پتانسیل آب برای چرخاندن آسیابها و خرد کردن گندم موردنیاز شهروندان. همچنین در این مجموعه کارخانه ارده کشی و برنج کوبی نیز قرار داشته است. (تصاویر 2 تا 5)
- بالا آوردن آب و هدایت آن به سمت زمینهای پایین دست و باغهای اطراف با استفاده از کانالهای موجود در بند گرگر.
- این مجموعه کارکرد صنعتی داشته و مرکز تولید صنایع دستی نیز بوده است. (تصویر 6)
- پل بند گرگر، در شمال محوطه آبشارها، راه ارتباطی میان دزفول و جاده قدیم اهواز بوده است. (تصویر 7)
- مهار کنترل حرکات و نوسانات حجم آب موردنیاز از طریق ایجاد کانال با دهانه متفاوت و زدن دریچه در مسیر برای آبرسانی به شهر و تنظیم آب مورد نیاز آسیابها.
- بند گرگر و محوطه عمیق آسیابها به عنوان یک دیوار تدافعی و نظامی در اطراف شهر قرار داشته و باعث ایجاد یک نوع سد و مانع در مقابل بیگانگانی که قصد تعرض به شهر را داشته اند، بوده است.
- تونلهای تهویه هوا در این محوطه به خانه‌های مسکونی اطراف مرتبط بوده و از طریق این تونلها، هوای خنک و مطبوع در گرمای طاقت فرسای خوزستان به شبستان خانه ها راه پیدا می کرده است. این تونلهای تهویه، کت نامیده شده اند که به معنای کندن صخره است. به خاطر نرمی صخره‌های زیر قلعه سلاسل و سستی صخره‌های ساحلی کارون، ساکنین و بانیان قلعه در ساحل رودخانه، اتاقک هایی به جهت دسترسی به آب رودخانه و مکان استراحت در فصلهای گرم سال حفر کرده اند. این مکانها شامل چندین اتاقک با ابعاد تقریبی 3 * 4 و 3.5 * 3.5 متر بوده که درحال حاضر موجود هستند. (تصویر 8)
میزان تاثیر سازه های آبی بر منظر شهری شوشتر
سازه های آبی شوشتر که بیش از 13 بند، پل، آسیاب و آبشار را به واسطه رودخانه کارون سیراب می کند (شوشتری، 1375)، یکی از آثار ارزشمند معماری ایران در استان خوزستان و میراث تمامی جهانیان به شمار می رود و در دوره های مختلفی از آن استفاده های فراوانی در چرخه زندگی می شده است. این مجموعه از آغاز شکل گیری در قرن 9 قبل از میلاد، تأثیر بسزایی در شکل دهی فضای شهری، ارتقای سطح زندگی ساکنان، تأمین آب شرب و کشاورزی را در این منطقه بر عهده داشته است.
یکی از ویژگیهای منحصر به فرد این مجموعه، آب حاصل از پساب آسیابها است که به صورت آبشارهایی مصنوعی به محوطه ای حوضچه مانند می ریزد و منظره ای چشم نواز را در مقابل بازدیدکنندگان به وجود می آورد. همچنین در محوطه پشت بند که محل آبگیری سه تونل معروف به نامهای سه کوره، دهانه شهر و بلیتی است، نیز چشم انداز زیبایی وجود دارد.
این تأثیر با قرارگیری مجموعه در میان فضای شهری شوشتر در سده اخیر دو چندان گشته و امروزه نیز با قرار دادن نام خود به عنوان بزرگترین موزه آبی دنیا در میان میراث جهانیان پنجره ای دیگر به سوی ارزشمند کردن فضای شهری شوشتر گشوده است. چیزی که نسل امروز باید به این آسیابها به عنوان یک سرمایه نگاه کند. آسیابهای آبی و الگوی ساختاری این آسیابها می توانند به موقعیت مناسبی برای تبیین موزه های آبی در این شهر تبدیل شوند.
دلیل به وجود آمدن آسیابهای آبی شوشتر
مجموعه آسیابها و آبشارهای شوشتر به جهت استفاده بهینه از آب در دوران کهن مورد بهره برداری قرار گرفته است و پس از گرداندن چرخ آسیابها، آب به صورت آبشارهایی به محوطه ای حوضچه مانند سرازیر می شود. این محوطه علاوه بر استفاده های صنعتی، در روزهای کم آبی نیز، آب موردنیاز ساکنین را تأمین می نموده است.
برخی پیچیدگی هایی که در طراحی تونلهای آبرسانی وجود دارد، جهت بهره برداری غیر از مصارفی همچون آبیاری اراضی بوده است. مجموعه آسیابها و آبشارهای شوشتر در مسیر رودخانه گرگر که کاملاً به صورت دستکند هستند، بنا گردیده است. موقعیت ممتاز و شرایط مناسب زندگی در شوشتر به دلیل مجاورت با رودخانه کارون، امکانات مناسبی را برای استقرار در این منطقه فراهم کرده است. این شهر در دوره ایلامی ها به دلیل نزدیکی به معبد چغازنبیل از اعتبار ویژه ای برخوردار بوده و در دوره هخامنشیان نیز داریون و سازه های آبی آن پایه ریزی شده اند.
تجدید بنای شوشتر را به اردشیر بابلیان نسبت داده (نگهبان، 1375) و در این دوره است که شوشتر به صورت جزیره ای میان آبها قرار می گیرد و معماری گسترده آبی به صورت کانالها، پل بندها و آسیابها در گوشه کنار آن شکل می گیرند. پس از وی ،به روایت تاریخ در زمان شاپور ساسانی، آبادانی شوشتر به اتمام رسیده و این شهر درخشان ترین دوره تاریخی حیات خود را گذرانده است. شوشتر را می توان موزه بناها و سازه های آبی دانست که این بناها از نظر عملکرد به یکدیگر وابسته بوده و از این جهت شهری کم نظیر در سراسر دنیا به شمار می رود.
نتیجه گیری
شهر شوشتر با توجه به پتانسیل های آبی موجود می تواند به عنوان تاریخی از دوره های مختلف، گویای مطالب زیادی از جمله استفاده هر چه بهتر از امکانات موجود در منطقه باشد که مردم و گذشتگان این شهر از این امکانات استفاده های زیادی در جهت کشاورزی و مصارف مختلف نموده اند. با توجه به گرمای هوای در این منطقه، ابتکارت زیادی ازجمله کت های به وجود آمده درحاشیه بند گرگر و خنک سازی خانه ها از این روش به چشم می خورد که از این نوآوری به عنوان استراتژی درجنگهای آن زمان نیز استفاده های زیادی شده است.
می‌توان از این ابتکارات الگو گرفت و در جاهای مختلف از آنها استفاده کرد. آسیابهای آبی یکی از بهترین نقاط است که در بسط و توسعه این شهر نقش مهمی داشته و به نظرگاهی زیبا در دل یک شهر آبی تبدیل شده است. با توجه به عبور آب از این شهر می توان این آسیابها را به عنوان موزه آبی ایران نام برد که با توجه به مقدس بودن آب در نزد ایرانیان، جهت نمایش آب و صداهای تولیدی از آن که ادراک آدمی را تحت تاثیر خود قرار می دهد، استفاده شده است.
نظرگاه های آسیابهای آبی به بند گرگر اشراف داشته و در گردشگری و گردشگر پذیر بودن این شهر نقش به سزایی را ایفا می کنند و به نقطه ای خاطره انگیز در نگاه مردم تبدیل شده اند.
منابع
- ﺷﻮﺷﺘﺮی، قاضی ﻧﻮراﻟله. 1377. ﻣﺠﺎﻟﺲ اﻟﻤﻮﻣﻨﻴﻦ. ﺗﻬﺮان. اﻧﺘﺸﺎرات اﺳﻼﻣﻴﻪ
- گیرشمن، رومن. 1395. ایران از آغاز تا اسلام ، ترجمه محمد معین. تهران، انتشارات نگاه
- نگهبان، عزت الله. 1390. شوش یا کهن ترین مرکز شهرنشینی جهان. انتشارت سازمان میراث فرهنگی کشور
مقاله حاضر، دستاورد سفر پژوهشی جمعی از دانشجویان دانشگاه بین المللی امام خمینی، دانشگاه هنر تهران، دانشگاه تهران و موسسه آموزش عالی پارس به استان خوزستان در پاییز 1398 است که با راهنمایی دکتر محمدرضا مهربانی گلزار تنظیم شده است.
