علت شکل گیری قُمِش ها
دلیل شکل گیری قُمِش ها در گذشته، هدایت آب رودخانه به شهر بوده است. به این صورت که مردم شهر با حفر تونلهایی چند کیلومتر بالاتر از شهر و کنار رود دز، آب را به اندازه معین به سمت شهر هدایت می کردند و پس از تامین شدن آب موردنیاز شهر، این آب مسیر خود را در خارج از شهر برای سیراب کردن زمینهای کشاورزی ادامه می داده است.
نقش قُمِش ها در گذشته
این قناتها منحصر به فردترین شبکه زیرزمینی آب در جهان محسوب می شوند که بخش عمده آب موردنیاز مصرف روزانه مردم، آب آشامیدنی و بخش زمینهای کشاورزی مردم دزفول را تامین کرده و همچنین در دوران جنگ ایران و عراق نیز به عنوان پناهگاه و امدادرسانی به مصدومان مورد استفاده قرار می گرفتند.
سَربِطاق نیز مجرایی به شکل سرداب بوده که به صورت مستقیم و با شیب ۴۵ درجه تا محل جریان آب به وسیله پلکانی که گاه دارای ۱۰۰ پله بوده پیش می رفته است. به علت گرمای طاقت فرسای تابستان، قمش و سربطاق ها نقش بسیار مهمی در ادامه زندگی و حیات شهر دزفول داشته اند.
در گذشته تعداد ۱۳ سَربِطاق در دزفول وجود داشته که به دلیل توسعه شبکه آبرسانی شهر از دهه ۴۰ شمسی به بعد، کمکم کارکرد خود را از دست داده، متروکه گشته در و بعضی جاها نیز تبدیل به مسیر فاضلاب شده است. آثار آنها در دهه ۵۰ و حتی تا اوایل دهه ۶۰ نیز موجود بوده است که به دلیل نشست زمین، خطرات احتمالی آن و اغلب با آوار ساختمانها بر اثر موشک باران شهر در زمان جنگ تحمیلی، پر شده و دهانه آنها نیز بسته شده است. (خبرگزاری مهر)
قمش مومنون
به گواه مستندات، در گذشته شهرستان دزفول دارای ۲۴ رشته قُمِش بوده که هر کدام با سَربِطاق های متعدد، با مساحتهای مختلف احداث شده اند و قدمت آنها به دوران ساسانیان و عیلامیان بر میگردد. قمش مومنون یکی از این ۲۴ رشته قُمِش موجود در دزفول و در واقع تنها قمش احیاء شده در این شهرستان است. این قُمِش در گذشته آب موردنیاز 1200 هکتار از زمینهای کشاورزی این منطقه را تأمین می کرده است. وجه تسمیه این قُمِش به نام متولی وقت مسجد، صادق قلی چوقاباف است.
این مسجد در زمان جنگ تحمیلی در مهرماه سال ۶۲ مورد اصابت موشک قرار گرفته و ۳۸ نفر به شهادت می رسند. در زمان عملیات خاکبرداری و خارج کردن شهدا از زیر آوارها، خاکها به درون این قمش ریخته می شود و بدین ترتیب قمش مومنون پس از آن در سال ۱۳۶۲ زیر خاک مدفون می شود. پس از واقعه مذکور، طی چند سال اخیر بخشی از این گنجینه آجری با همت فردی به نام سعید قلیان که متولی مسجد و شیدانه امام رضا (ع) است، از زیر آوارها سر برآورده و در سال ۱۳۹۶ رونمایی شده است. ورودی قمش مومنون یعنی سَربطاق چوقابافان اکنون به یکی از مکانهای گردشگری و پربازدید در دزفول تبدیل شده است. (خبرگزاری مهر)
پیشنهاداتی برای بهبود منظر و احیاء قُمِش ها در دوران معاصر
با توجه به بازدید صورت گرفته از قمش مومنون پیشنهادات زیر ارائه می شود:
- در طول مسیر حرکت، تا رسیدن به پایین پله ها مجسمه هایی با لباسهای سنتی شهر دزفول قرار دارند که به نظر می رسد مجسمه ها به جایی چفت نشده اند. با این حال امکان آسیب رسیدن به بازدیدکنندگان در صورتی که مجسمه ها سقوط کنند وجود دارد. در نتیجه پیشنهاد می شود این مجسمه ها در دل دیوار جانمایی شوند.
- نورپردازی استفاده شده در قمش مومنون قابل قبول است اما بهتر است برای تنوع در طول مسیر، ساعتهایی نیز از نور تک رنگ استفاده کرد.
- با توجه به سابقه تاریخی قمش مومنون پیشنهاد می گردد، طراحی بخشی از این مسیر به صورت توالی فضاهایی با کیفیت های متفاوت مختص دورانهای مختلف تاریخی، نمایش ظروف و اشیای باقی مانده از آن دوران ایجاد گردد.
نتیجه گیری
به طور مجموع قمش ها در گذشته به عنوان محلی برای خنک کردن مردم شهر در مواجهه با شرایط خاص اقلیمی منطقه در نظر گرفته می شدند. همچنین به کمک سربطاق ها محلی برای دسترسی به آب قمش ها و قناتها در آن دوران شکل گرفته بود. اما امروزه متاسفانه سربطاق ها به طور کلی از بین رفته و تنها نام آنها در میان مردم باقی مانده است.
با توجه به پیشرفت تکنولوژی، امکانات لوله کشی و دسترسی به آب موردنیاز، قمش ها و سربطاق ها دیگر نقش حیاتی در زندگی مردم ندارند. با تمام تفاسیر، توجه به سابقه کم احیاء قمش تاریخی مومنون و روند آرام خاکبرداری امید است با بررسی ها و پیگیری هایی که به عمل خواهد آمد این گنجینه تاریخی دوباره با کاربری جدید مورد استفاده قرار گیرد.
منابع
- قمش؛ گنجی تاریخی در اعماق زمین، خبرگزاری مهر. 6 آبان 1396.
- قُمِش مومنان دزفول اثری شگفت انگیز در زیر زمین؛ تلفیقی از آب و آجر، خبرگزاری مهر. 1 فروردین 1398.
مقاله حاضر، دستاورد سفر پژوهشی جمعی از دانشجویان دانشگاه بین المللی امام خمینی، دانشگاه هنر تهران، دانشگاه تهران و موسسه آموزش عالی پارس به استان خوزستان در پاییز 1398 است که با راهنمایی دکتر محمدرضا مهربانی گلزار تنظیم شده است.