آیین و زندگی شهری
آیین موضوعی است جدانشدنی از زندگی بشر که در ارتباطی تنگاتنگ با وی همواره وجود داشته است. آیین، آداب و رسومی است که زمان در شکل گیری آن دخیل بوده و ریشه در باورها، احساسات و هویّت اجتماعی مردم دارد، پس اغلب به صورت خودانگیخته از سوی افراد جامعه برگزار می شوند. آیین به مثابه فعالیّتي اجتماعی در ارتباط تنگاتنگ با فضا بر آن تأثیر مي گذارد و از آن تأثیر می پذیرد. به علاوه پدیده اي فرهنگی است که قابلیّت حمل روابط اجتماعی و فرهنگی را در شهر دارد. بنابراین مراسم آیینی جمعی همواره در تعامل با شهر، رد و اثر خود را بر کالبد و معنای آن بر جای گذاشته اند. (علی الحسابی و پای کن 92)
رابطه آیین با منظر شهر
شهر موجودیتی زنده و یک امر انسانی است و فضاي شهري، بستر مشترکی برای فعالیّت های کارکردی اعضای جامعه و صحنه ای است که بر روی آن نمایش زندگی جمعی، در معرض دید قرار می گیرد. تعامل منظر شهر و آیین می تواند منجر به ایجاد منظر آیینی در فضاهای شهری باشد که در گذشته و در بافت سنتی شهرهای ایران به وفور یافت می شود. یکی از این فضاها، حسینیه شاه ولی در شهر تفت است که در این تحقیق به آن پرداخته خواهد شد.
همنشینی عین و ذهن در ادراک آیینی
در رویکرد پدیدارشناختی شهروند با ادراک شهودی خود، برداشت و دیدی از زندگی شهری و مواجهه با شهر دارد اما این ادراک، نه تنها بعد عینی دارد، بلکه ذهن را نیز درگیر می کند و در نتیجه موجب هماهنگی فرد با محیط، بهره برداری بهتر از آن، رضایت خاطر، احساس تعلّق به محیط و تداوم حضور در آن می شود؛ به عبارت دیگر، آیین ها در جستجوی معنا در حوزه شهر هستند و تأثیر عمیقی بر منظر ذهنی شهروندان برجای می گذارند.
حسینیه شهر تفت از جمله بهترین نمونه های تاثیر آیین محرم بر هیئت بیرونی بنا و به تبع آن بر عین و ذهن بیننده است که با درک صحیح از این آیین، موجب آشکار سازی عمیق ترین و درونی ترین ارزش های فرهنگی این نمایش اجتماعی در دیده و اذهان مردم شده و مکانی را شکل داده که با هویّت فردی و جمعی شهروندان گره خورده و عامل ایجاد نوعی پیوند میان انسان، کالبد، تاریخ و فضا شده است.
تکیه شاه ولی تفت
تکیه شاه ولی تفت، جزئی از یک ارسن کلی است که شامل مسجد، بقعه، حسینیه، آب انبار، بازار و مدرسه با فواصل نزدیک به هم می شود. در حال حاضر حسینیه صورت میدانی را به خود گرفته که ورودی آن در ضلع شمالی است. در ضلع شرقی و غربی آن ردیف دکان هایی ساخته شده که همگی آنها دایر هستند و تنها قسمت باقی مانده حسینیه که صورت اصلی خود را حفظ کرده، ضلع جنوبی است که تکیه رفیع آن جلب نظر می کند.
میدان در وسط محله و در نقطه تلاقی راه ها و شبکه های ارتباطی یا کوچه ها ساخته شده است و محلی است که در ایام محرم از آن برای برگزاری مراسم سوگواری حضرت امام حسین (ع) استفاده می‌شود و اطلاق نام حسینیه به چنین مکانی نیز در همین رابطه است اما در اصطلاح مردم بومی یزد و شهرهای اطراف آن مثل اردکان و میبد و غیره، میدان نام مأنوس تری است. این مطلب نشان می‌دهد که چنین مکانی نخست برای اهداف دیگری ساخته شده و ظاهراً حسینیه ای در جوار این میدان وجود داشته که در حال حاضر فقط تکیه آن باقی مانده است.
برگزاری مراسم آیینی در تکیه تفت
همه ساله در ایام محرم که از تاثیرگذارترین آیینها در ایران است، این تکیه و میدان رو به روی آن (حسینیه) محل اصلی تجمع عزاداران حسینی شده و منظر آیینی این میدان را به شکلی خاطره انگیز در ذهن مردم ثبت می کند. آیینهای عاشوایی موجب می شوند این مکان رنگ و بویی خاص به خود بگیرد و به کمک منظرآرایی ویژه موجب غنای بصری در میدان شده و در کنار آن آهنگ و اصوات موزون آیینی غنای حسی را در این فضای شهری به همراه دارد.
در این میان، ساکنان این محلّ نیز در تلاش هستند تا با مشارکت در مراسم آیینی محرم، بر علاقه و ارادت خود به این رویداد آیینی، رنگ تعلّق بخشند. از طرفی شکل گیری این مراسم در اصلی ترین فضاهای عمومی شهر و اجرای مکرر آن، موجب به وجود آمدن خاطرات جمعی و باورهای ماندگار در اذهان مردم می شود. از این رو حتی پس از اجرای مراسم، فضای شکل گیری آن، فضایی آشنا می گردد و تداوم حضور مردم در میدان در گذر زمان به آن هویّت می بخشد و فرد با گذشتة آیینی آن ارتباط برقرار می کند.
جمع بندی
تکیه شاه ولی تفت از معدود مناظر شهری است که هیئت آن، فارغ از هر گونه کج سلیقگی و بی نظمی ای که امروزه در دگرگونی سیمای اکثر شهرها و مکانها برای برگزاری مراسم آیینی دیده می شود، به بهترین نحو ممکن پاسخگوی آیین محرم است. در واقع این تغییر شکل وجهه بنا به گونه ای است که نه تنها معماری و قدمت بنا را خدشه دار نمی کند، بلکه هماهنگی بی قید و شرط آن با بنا، منظری را برای مردم پدید آورده که ظاهر آن موجب غنای بصری شده و به تبع آن شکل گیری این مراسم در اصلی ترین فضای عمومی شهر و اجرای مکرر آن موجب ایجاد باورهای ماندگار در ذهن مخاطب می شود.
در نتیجه تداوم حضور آیین در گذر زمان می تواند به این فضا هویت ببخشد و موجب برقراری تعامل بین مخاطب و پیشینه آیینی آن در بستر شهر باشد. این رویکرد می تواند در آرایش مناظر شهری متناسب با آیینهای فرهنگی و مذهبی کشورمان همواره استفاده گردد تا موجب شکل گیری هر چه بیشتر فضاهایی در منظر شهر باشیم که آیین در آنها مناظری معنابخش را پدید می آورد و تأثیر عمیقی بر ادارک شهروندان برجای می گذارد.
منابع:
- علی الحسابی, مهران, و عصمت پای کن. “بررسی و تدوین چارچوب مفهومی تعامل شهر و آیین های جمعی ” فصلنامه مطالعات شهر ایرانی اسلامی, 92: 27-36.
- فرهنگ شناسی، یادداشت های یک مردم نگار
- سایت سیری در ایران، معرفی جاذبه های گردشگری ایران
| * مقاله حاضر، دستاورد سفر پژوهشی گروه معماری منظر دانشگاه بین‌المللی امام خمینی (ره)، به استان یزد در آبان ماه ۱۳۹۴ است که با راهنمایی دکتر محمدرضا مهربانی گلزار تنظیم شده است. |
