وجه تمایز درختان دیرزیست نسبت به سایر درختان
درختان دیرزیست به دلیل ویژگی های ژنتیکی خاصی که دارند، عمر چند هزار ساله‌ای می‌کنند و در طی زندگی طولانی خود موانع اکولوژیک و مشکلات محیطی زیادی را پشت سر گذاشته و همچنان به زندگی خود ادامه می‌دهند و از جمله مهمترین ذخایر ژنتیکی گیاهی محسوب می شوند. آنها همچنین به دلیل خاص و شاخص بودن، می‌توانند نشانه تاریخ و فرهنگ شهر و حتی کشور باشند. این درختان دیرزیست یادمان زنده هر کشور هستند که ارزش شناخت و حفظ این منابع از نظر ملی، تاریخی و فرهنگی با حفظ ابنیه تاریخی هر کشور برابری می‌کند.
جایگاه درختان دیرزیست
استفاده از درختان دیرزیست به عنوان کانون و محور در ایجاد فضاهای شهری پیرامون آنها می‌تواند اقدامی مناسب باشد. علاوه بر آن می‌توان از بذرهای این گونه به عنوان عناصری که دارای ژنتیکی مطلوب و سازگاری بالایی هستند به منظور تولید نهال و در نتیجه استفاده از آنها در فضاهای سبز بهره جست.
نکته ای که بسیار حایز اهمیت است و باید به آن توجه کرد این است که بسیاری از درختان در فرهنگ ایرانی دارای هویت و نشانه هستند. برای مثال درخت زیتون در برخی نقاط ایران واجد تقدس است و یا درخت چنار که همجوار فضاهای عموماً مذهبی است. استفاده از بعد تاریخی و معنایی این درختان به عنوان نماد پیشینه فرهنگ مردم ایران می‌تواند نقش یک شناسنامه و یک سند هویت ساز را برای آن فضای شهری داشته باشد و روح تاریخ گذشته را با خود به فضاهای شهری امروز آورد و باعث شود که استفاده کنندگان از این فضای شهری با گذشته آن مکان و تاریخی که درخت کهنسال در دل خود نهفته ارتباط برقرار کنند.
به نظر می‌رسد در فضاهای شهری امروز به ندرت شاهد هویت ساز بودن درختان دیرزیست و برقراری ارتباط با گذشته هستیم. از جمله درختانی که بسیار مورد احترام ایرانیان بوده و هم اکنون نیز در بیشتر نقاط مقدس شناخته می‌شود، درخت سرو است. این درخت از زمانهای دور در کنار اماکن مقدس زرتشتیان و بعد از آن مسلمانان وجود داشته است. تک سروهای کهنسال در اغلب نقاط ایران مقدس شمرده می‌شود. در افسانه‌ها و داستان‌های ملی وجه تقدس درخت سرو نماد لطافت، شادابی و جاودانگی بیان شده است. یکی از این نمونه ها، سرو کهنسال مهریز هست که در این گزارش بررسی می‌شود.
درخت سرو کهنسال منگاباد در مهریز یزد
در ابتدا به معرفی سرو منگاباد مهریز به عنوان یکی از درختان دیرزیست که محور توجه و کانون ایجاد بوستان قرار گرفته، پرداخته می شود. قدمت این درخت به بیش از 2100 سال می رسد، از آن به عنوان یک اثر مقدس مربوط به دوره ساسانی نگهداری می شود و هم اکنون به عنوان یکی از آثار دیدنی مهریز مورد بازدید عموم مردم قرار می گیرد.
نقد طرح اجرا شده اطراف سرو مهریز
در پیرامون این سرو کهنسال پارکی احداث شده که دارای وجوه مثبت و منفی است. در ادامه به بررسی هریک از این وجوه پرداخته شده است:
برای ارزش دادن به درخت سرو مذکور به عنوان یکی از درختان دیرزیست، اطراف آن بوستانی طراحی و اجرا گردیده است که کاربری متناسبی با ماهیت مکان دارد. اگر برای حفاظت از درختان کهنسال حریمی تعیین شود که بتواند شرایط حفظ و نگهداری از این میراث ارزشمند را به بهترین نحو فراهم آورد، آنگاه می‌توان از فضای حاصل از این حریم، برای خلق و طراحی فضاهای شهری بهره جست. فضای سبز اطراف این درختان نه تنها می‌توانند پاسخگوی فضای شهری باشند بلکه موجب ارتقای کیفی این فضاها نیز می‌شوند.
نکته مثبت دیگری که وجود دارد این است که در بوستان طراحی شده اطراف سرو، محوری منتهی به این درخت اجرا شده که برای ارج نهادن و مرکز توجه قرار گرفتن سرو به عنوان یکی از درختان دیرزیست است. (تصویر 1)
از نکات قابل نقد بر طرح اجرا شده نیز، موارد زیر را می‌توان نام برد:
طرح کاشت اطراف این درخت باعث محو شدن آن در بین درختان دیگر شده و شاخص بودن آن را زیر سوال برده است. (تصویر 2) همچنین در پوشش گیاهی استفاده شده در اطراف آن هماهنگی مناسبی صورت نگرفته و باید این پوشش را با دقت بیشتری انتخاب و اجرا نمود، زیرا هدف از طراحی این گونه فضاهای شهری، حفاظت و نگهداری از یک میراث ارزشمند و نمایش دادن آن به عموم مردم است تا بتوان از این طریق تاریخ و نشانه های فرهنگی را به شهروندان یادآوری و معرفی نمود.
با از بین رفتن باغات اطراف سرو مهریز، این درخت در اثر وزش باد شدید دچار شکستگی های جبران ناپذیری شده است. (نوری زادملاسرایی، ۱۳۹۰) (تصویر 3) تخریب باغهای اطراف این گونه درختان که شاید صدها سال در همزیستی مثبت با آنان بوده و شرایط مناسب تری را برای ادامه زیست درختان دیرزیست و کهنسال فراهم کرده بودند از جمله موارد دیگری است که در آینده موجب به خطر افتادن این درخت کهنسال خواهد شد.
در این طرح توجه چندانی به بعد ذهنی و معنایی درخت سرو نشده است. این درخت مقدس که ابعاد معنایی آن در ابتدای گزارش به آن اشاره شد باعث ایجاد خاطره و تصویرهای ذهنی برای اهالی محل و شهرستان مهریز می‌شود و نادیده گرفتن این موضوع در طراحی، می تواند در سرنوشت این عنصر طبیعی – تاریخی موثر باشد.
پیشنهادهایی برای بهبود منظر اطراف این درختان
- انتخاب درختان و سایر پوشش ها و همچنین کاربری های اطراف باید به گونه ای باشند که ارتفاع آنها خللی در چشم انداز سرو ایجاد نکند و این درخت همچنان به عنوان کانون توجه باقی بماند و بتوان آن را از فاصله دور هم تشخیص داد. توجه به انتخاب گیاهان در یک فضای شهری و حتی توجه به مکان کاشت و چگونگی مجاورت و فاصله آنها با سایر گیاهان و با عناصر معماری و عملکردها، می‌تواند به زیبایی محسوس و معنوی فضا منجر شود.
- از آن جایی که درخت سرو در فرهنگ ایرانی، نماد زندگی، جاودانگی و دارای ارزش معنوی و یادآور خاطرات یا مکانهای خاص است، باید برای نشان دادن این فرهنگ اقداماتی انجام داد. از جمله در نظر گرفتن فضایی (یا فضاهایی) برای تجمع افراد از همه اقشار در کنار یکدیگر برای ایجاد حس سرزندگی است.
- در کنار این سرو قدیمی می‌توان مراسم آیینی، مذهبی و ملی را در مواقعی از سال برگزار نمود تا این نماد قدیمی ایرانیان به دست فراموشی سپرده نشود.
منابع
- سعدآبادی، رضوان. 1386. تکیه بر ریشه ای 1000 ساله. نشریه ابرار. 19 شهریور
- محرری، مهدی. 1391. طراحی فضای شهری با تاکید بر نقش نمادین درختان کهنسال (نمونه موردی: خیابان سنایی مشهد). پایان نامه کارشناسی ارشد
- نوری زاد ملاسرایی، سعید؛ ایران نژاد پاریزی، محمدحسین؛ توکلی، آمال. ۱۳۹۰. بهره گیری از درختان کهنسال برای ایجاد فضای سبز و توسعه پوشش گیاهی در مناطق خشک: فرصت ها و تهدیدها. همایش منطقه ای جنگلها و محیط زیست ضامن توسعه پایدار. بوشهر. دانشگاه آزاد اسلامی
مقاله حاضر، دستاورد سفر پژوهشی گروه معماری منظر دانشگاه بین‌المللی امام خمینی (ره)، به استان یزد در آبان ماه ۱۳۹۴ است که با راهنمایی دکتر محمدرضا مهربانی گلزار تنظیم شده است.
