معرفی کلی رودخانه دز و بررسی نقش آن بر جنبه های مختلف منظر شهری در دزفول
رودخانه دز از به هم پیوستن رودخانه های سزار و بختیاری در استان لرستان تشکیل شده و پس از وارد شدن به استان خوزستان، به رود کارون می ریزد. رودخانه دز را می توان از جمله مهمترین نشانه های شهری و شاخص ترین لبه شهری در دزفول دانست که حاشیه این رود از جمله تفرجگاه های اصلی در دزفول به شمار می رود.
این رودخانه به عنوان نقطه عطف در شهر دزفول، نقش پررنگی در ادراک مردم از منظر شهری آن دارد. چرا که علاوه بر کارکردهایی نظیر تامین آب برای دزفول و تاسیسات آبی قدیمی، دارا بودن تنوع دید و منظر در سطح شهر و …، جنبه خاطره انگیزی و ایجاد حس تعلق نیز برای شهروندان دارد. در نتیجه با توجه به گذشته تاریخی رود دز، وجود پلها و عناصر معماری تاریخی در طی سالیان متمادی باعث شکل گیری منظر تاریخی در شهر دزفول شده است.
علاوه بر آن، رودخانه های دائمی درون شهری به عنوان یکی از عناصر ساختار تکنولوژیکی شهرها می توانند نقش مؤثری در جهت ایجاد تعادل بین فضای مصنوع و طبیعی ایفاء کنند. (صالح و غفاری جباری، 1393)
عناصر موثر بر شاخص شدن منظر رودخانه دز
5 پل بر روی رودخانه دز ساخته شده است. پل علاوه بر عنصری ارتباط دهنده و وصلکننده به عنوان نظرگاهی به رودخانه و اطراف آن نیز هست که می توان مدت زمان زیادی روی آن ایستاد و به تماشا مشغول شد. پل ساسانی، قدیمی ترین و با ارزش ترین پل رودخانه دز و تنها پلی است که به استفاده افراد پیاده اختصاص دارد.
پل قدیم دزفول
به دلیل لزوم تردد از این رودخانه و دسترسی به شبکه های ارتباطی شهر، در سال ۲۶۰ میلادی به دستور شاپور اول ساسانی، توسط ۷۰ هزار اسیر رومی که در بند ایرانیان بودند، یک پل باستانی در دزفول بر روی رودخانه دز با ۱۴ دهانه ساخته شد که از سنگ ساروج و آهک برای احداث آن استفاده شده است. از زیر این پل، آب رودخانه عبور کرده و از بالای آن برای تردد تجهیزات انسانی و شهروندان استفاده می شود.
این پل در دوران صفویه بر روی ساختمان قبلی بازسازی شده و در حال حاضر می توان بافت معماری متعلق به سه دوره تاریخی را در این پل مشاهده نمود. بخشهایی از پایه های پل، بخش طاقدیسی و عرشه آن که از مصالح جدیدی همچون سیمان و فلز در ساخت آن استفاده شده، به ترتیب مربوط به سه دوره تاریخی ساسانی، صفوی و رضاشاه پهلوی است.
“کت ها”، حفره هایی تاریخی بر روی دیواره های رودخانه دز
شرق شناسی روسی، کلمه کت را به معنای کندن ترجمه کرده و فرهنگ دهخدا واژه کت را به عنوان کاریز، کاریزکن و کت کن معنی کرده است و در مورد کاریز می نویسد: “کاریز، جوی آبی را گویند که در زیرزمین بکنند، تا آب از آن روان شود.” (در دزفول کاریز به قمش یا قنات شهرت دارد.) در فرهنگ عربی نیز، کهف معنایی معادل کت دارد. (خبرگزاری تسنیم)
نقطه آغاز و احداث کت در دزفول به طور دقیق مشخص نیست. کت های ساحل دز در دل صخره های کنار رودخانه و از جنس سنگ کانگرومرا تشکیل و حفر شده اند. این کت ها در قسمتی از مسیر رودخانه دز، به دلیل دره ای بودن، به صورت شکافهایی مشرف به رود دز در مسیر این رودخانه در شهرستان دزفول کنده کاری شده اند که در گویش محلی کَت (Kat) نامیده می شوند و در گذشته، اغلب برای فرار از گرمای سخت خوزستان مورد استفاده مردم قرار می گرفته اند. اما امروزه کت ها به عنوان جاذبه ای منحصر به فرد برای تفریح، توسط مردم و گردشگران استفاده می شوند.
راهکارهای پیشنهادی برای بهبود کیفیت منظر رودخانه دز
دز، رودخانه ای دائمی است که از زردکوه بختیاری سرچشمه می گیرد، از میان شهر گذشته و به کارون می ریزد. این رود در طی سالیان، نقش بسیار مهمی در اقتصاد شمال خوزستان داشته است. از مسائل مهم این رود که بایست به آن پرداخت، مسئله همنشینی آن با بافت شهری و زندگی در حاشیه آن است.
همانطور که در تصویر 5 مشخص است، این رودخانه در دو طرف حاشیه خود، پتانسیلهای بسیار مناسبی برای استفاده های عملکردی و تفرجی توسط افراد دارد. نظرگاه، امکانات قایق سواری، مکانهایی برای نشستن و استراحت خانواده ها و … از جمله امکاناتی به شمار می روند که می توان به حاشیه این رود اضافه کرد.
با اضافه کردن امکانات تفریحی بیشتر می توان ساکنین و گردشگران بیشتری را به سمت این رودخانه جذب کرد. همچنین می توان پلهای موجود بر این رودخانه را به عنوان نظرگاههایی غنی استفاده کرد و با تبدیل آنها به مکانهایی سرزنده و پویا، جنبه های عینی و ذهنی قابل درک در این منظر طبیعی را پر رنگتر کرد تا در ذهن افراد خاطره انگیزتر شود.
منابع
- صالح، الهام و غفاری جباری، شهلا؛ 1390، بررسي اصول و معيارهاي معماري منظر پايدار در حد فاصل پل باستاني و پل جديد رودخانه دز (شهر دزفول). همایش ملی باستان شناسی و معماری سازه های آبی دزفول. دزفول، دانشگاه آزاد اسلامی واحد دزفول.
- “کَتها” خنککننده دستساز انسانهای کهن؛ پذیرای مردم برای فرار از گرمای خوزستان، خبرگزاری تسنیم، 25 مهرماه 1395
مقاله حاضر، دستاورد سفر پژوهشی جمعی از دانشجویان دانشگاه بین المللی امام خمینی، دانشگاه هنر تهران، دانشگاه تهران و موسسه آموزش عالی پارس به استان خوزستان در پاییز 1398 است که با راهنمایی دکتر محمدرضا مهربانی گلزار تنظیم شده است.