معرفی کلی درخت کنوکارپوس و تاثیر درخت کنوکارپوس بر میزان سرانه سبز استان خوزستان
درخت یا درختچه کنوکارپوس (conocarpus) از خانواده combretaceae است. این درخت در طول سال رشد داشته، همیشه سبز بوده و به طور معمول در مناطق گرمسیر و خاک شور قابلیت کشت دارد. علاوه بر ایران در سواحل کالیفرنیا، فلوریدا و مناطق گرم و مرطوب آمریکا و همچنین برزیل نیز می‌توان این گونه درخت را مشاهده کرد. (عسکری زاده کووئی، 1397 : 1) زمان ورود درخت کنوکارپوس به این خطه حدوداً 10 سال پیش ارزیابی شده است که در طی این مدت صرفاً با کاشت همین درخت میزان سرانه سبز این استان افزایش یافته است. (خبرگزاری ایسنا، 1395)
از نکات مثبت این گیاه می توان مقاوم بودن نسبت به خشکی و رشد سریع و همیشه سبز بودن را نام برد که همین چند ویژگی موجب شده که این درخت مورد استقبال شهرداری و مردم قرار گیرد. همچنین طی تحقیقاتی که توسط عضو هیئت علمی گروه باغبانی دانشگاه جندی شاپور اهواز دکتر مهرانگیز چهرازی صورت گرفته است، این گیاه به علت مقاومت نسبی در برابر آلودگی هوا گزینه مناسبی برای کاشت در این خطه است. (همان)
اما این گیاه به دلیل ریشه عمودی که دارد موجب خرابی آسفالت و شکستن سنگفرشها شده و همچنین به زیرساختهای شهری نیز آسیب رسانده است. (تصویر 1) به این علت که در چند سال اخیر این گیاه به صورت تک کشتی بوده و در واقع پوشش گیاهی بومی رو به فراموشی بوده است و با توجه به شرایط آب و هوایی و ریزگردها قطع این درختان نیز راهکار مناسبی نخواهد بود. (همان)
شهروندان و منظر غیربومی کنوکارپوس
با توجه به این که اطلاعات کافی و شناخت لازم در اختیار بهره برداران قرار نگرفته است، آنها نیز صرفاً به دلیل سبز بودن گیاه و رشد سریع اغلب آنرا جلوی خانه هایشان کاشته اند، اما تنها با گذشت دو تا سه سال با چیزی جز خسارت از جمله شکسته شدن موزاییک ها و مختل شدن سیستم فاضلاب مواجه نشده اند.
این درخت با اولین بارانهای پاییزی موجب آلرژی و اختلال در دستگاه تنفسی می شود و این مسئله نیز با توجه به شرایط آب و هوایی نامساعد این استان، ساکنین را نسبت به این گیاه بیشتر بدبین کرده است به گونه ای که عده ای از مردم به طور خود جوش به قطع این گونه پرداخته اند. (تصاویر 3 و 4) در حالی که راه حل این معضل هرس کردن درخت قبل از شروع فصل بارش است. همچنین آنها از این امر غافل هستند که این گونه 60 درصد از پوشش گیاهی این استان را تشکیل می دهد و نابودی آن خطری جدی محسوب می شود. (باشگاه خبرنگاران جوان)
به طور کلی محاسن و معایب این درخت در ادامه بیان شده است:
محاسن درخت کنوکارپوس
- تحمل درجه حرارت بالا و گرمای شدید تابستان تا 47 درجه سانتی گراد
- سرعت رشد بالا جهت کاشت در فضای سبز
- رشد نسبتاً مطلوب حتی در خاکهایی با حاصلخیزی کم
- مقاومت در برابر شوری خاک
- مناسب کاشت در مناطق کم آب
معایب درخت کنوکارپوس
- عدم علاقه حشرات و گونه های جانوری به لانه سازی بر روی شاخ و برگ این گیاه
- از دیدگاه طراحی شهری این گیاه دو ایراد بزرگ دارد: یکی ساطع شدن بوی نامطبوع در شب از برگهای باریک این گیاه و دیگری بسته شدن دید به علت رشد شاخ و برگ گیاه از همان پایین درخت و جلوگیری از جریان باد
- به دلیل سایه اندازی بالایی که دارد اگر با فاصله مناسب از درخت کناری کاشته نشود (در صورت هرس نکردن) مانع رسیدن نور به زمین شده و موجب خشک شدن چمن و گلهای کاشته شده در زیر درخت می شود.
- آسیب رساندن به تاسیسات زیرزمینی و لوله های آب و حتی سنگفرشهای بتنی
- خاصیت دگر آسیبی یا Allelopathy (عسگری زاده کووئی، 1397 : 3)
اهمیت برنامه ریزی و مدیریت صحیح فضای سبز
برنامه ریزی و طراحی فضاها و مناظر شهری بدون توجه به مسائل، ضوابط، معیارها، استانداردها و الگوهای مطلوب و بهینه جهت گسترش، توسعه و طراحی های شهری ممکن نیست. یکی از این برنامه ریزی ها و طراحی ها، برنامه ریزی فضای سبز شهری است. در هر فضای شهری بخشی از سیمای شهر به کاربری فضای سبز اختصاص می یابد.
بنابراین باید متناسب با شرایط طبیعی هر منطقه از گونه های گیاهی متناسب و سازگار با آن منطقه در توسعه فضای سبز استفاده کرد. در مناطق گرم و خشک ایران به دلیل شرایط نامناسب طبیعی مانند دمای بالا، بارش کم، خاکهای شور، گچی و آهکی و … باید نوع خاصی از گونه های گیاهی در طراحی فضای سبز این منطقه به کار گرفته شود. (اذانی، عبدیان راد، 1389 : 22)
در برنامه های توسعه کاشت در شهرهای جنوبی کشور از درختان کنوکارپوس غیربومی به دلیل رشد سریع، قابلیت شکل دهی و ایجاد سایه به طور بی رویه و تک کشتی استفاده شده است. به طوری که گیاهان بومی منطقه همچون کهور ایرانی، کُنار، درمان عقرب، مشعل جنگل و بسیاری از گونه های بومی دیگر فراموش شده اند. برنامه کاشت و توسعه کنوکارپوس در کشورهای حوزه خلیج فارس، عربستان سعودی و عراق نیز ادامه دارد.
این درخت با توجه به قابلیت شکل دهی و همیشه سبز بودن، نمای زیبایی به شهرها بخشیده است. ارزش گیاهان قانع، مقاوم و با طراوت در شرایط خشک و گرم حاکم بر بیشتر زیست بومهای جنوب ایران با توجه به محدود بودن گونه های بومی و اقلیمی گرم و خشک منطقه، وجود ریزگردها و آلودگیهای زیست محیطی اهمیت زیادی دارد. در این شرایط، سازگاری بالای کنوکارپوس با اقلیم منطقه، مقاومت خوب در برابر تنشهای زیست محیطی و رشد سریع آن نسبت به سایر گونه های مهم بومی، سبب كشت گسترده آن در فضاهاي سبز شهري، جنگل کاریهای حومه شهرها و اماکن صنعتی شده است.
در این بین، بی توجهی به اهمیت تنوع زیستی در توسعه گیاهان و ناآگاهی از پیامدهای کشت وسیع یک گونه گیاهی غیربومی، می تواند باعث گسترش آفات اتفاقی، وارداتی یا حتی تبدیل یک گونه کم خطر به یک آفت جدی شود. (فرار، گلستانه، زمانی، 1396 : 58)
این درختان ابتدا برای کاشت در کمربند سبز اهواز و خارج از محیط شهری پیش بینی شده بودند اما با یک اقدام غیرکارشناسی و ورود به فضای شهری از مضرات بلندمدت آن چشم پوشی شد. طبق تحقیقات انجام شده بی توجهی به گسترش کشت این گیاه حتی منجر به افزایش آفتی شده است که برای منظر بومی این خطه خطری جدی محسوب می شود. (خبرگزاری صدا و سیما)
متاسفانه شرکتهای تولید کننده نهال و پیمانکاران فضای سبز به دلایل مالی و زمانی، به ایجاد تنوع در کاشت توجهی ندارند، اما بدیهی است که در تفکر پایدار، نباید زمان را بر کیفیت و تنوع زیستی ترجیح داد.
احیای منظر طبیعی خوزستان
مزایای موجود در تنوع کشت را می توان در موارد زیر برشمرد:
- بهره وری بهتر از آب در کشت متنوع نسبت به تک کشتی
- افزایش حجم ریشه
- کاهش درجه حرارت در محیط
- پوشش بیشتر زمین و کاهش تبخیر
- اضافه کردن مواد آلی به خاک
- بالا رفتن میزان جذب آب؛ چون در کشت متنوع پوشش گیاهی سطح زمین بیش از تک کشتی بوده و به همان نسبت سطح تابش نور نیز بیشتر است.
- گیاهان تشکیل دهنده کشت متنوع از نظر فیزیولوژی و مرفولوژی با یکدیگر تفاوت داشته و این امر موجب می شود که نور تابیده شده به نحو بهتر و بیشتری مورد استفاده قرار بگیرد. (فرار و همکاران)
بنابراین با توجه به موارد ذکر شده، بهترین راه برای احیای منظر طبیعی خوزستان این است که یک برنامه ریزی مناسب برای کاشت گیاهان بومی از جمله نخل، شمشاد و کُنار در دستور کار قرار گیرد تا هم منظر بومی دوباره احیاء شود و هم به تدریج از تاثیر کنوکارپوس در این خطه کاسته شود. همچنین باید روی شرکتهای خدماتی که به علت کم هزینه بودن و رشد سریع و تکثیر راحت کشت این گونه را به کشت گونه های بومی ترجیح می دهند، کنترل و مدیریت صورت گیرد.
همواره این نکته باید مدنظر قرار گیرد که هیچ تغییر ناگهانی در طبیعت تاثیر مطلوب نخواهد داشت و همواره باید عواقب بلندمدت آنرا قبل از اجرا شناخت و به گوش عموم رساند؛ چرا که سرعت آسیب رسانی ما به طبیعت و زمین از سرعت بازیابی طبیعت و زمین توسط خودش بیشتر است.
منابع
- اذانی، مهری. عبدیان راد، میلاد؛ 1389، برنامه ریزی فضای سبز شهری با تاکید بر مناطق گرم و خشک جنوب ایران، نشریه فضای جغرافیایی، شماره 31، صص 1-26
- عسگری زاده کووئی، ملک؛ 1397، آسیب شناسی کاشت درخت کنوکارپوس در فضای سبز شهری بندر عباس، ششمین کنگره ملی زیست شناسی و علوم طبیعی ایران
- فرار، ناصر. گلستانه، سیدرضا. زمانی، عباسعلی؛ 1396، ارتباط تک کشتی بی رویه گیاه غیر بومی با طغیان شب پره برگ خوار دو نواری در جنوب کشور. طبیعت ایران، شماره 6، صص 56-64
- آیا کنوکارپوس می‌تواند عامل آلودگی باشد؟ خبرگزاری دانشجویان ایران، 2 ابان ماه 1395، تهران
- کنوکارپوس، درتقابل با زیرساخت های شهری اهواز، خبرگزاری صدا و سیما، 23 آبان 1397، تهران
- هیچ تحقیق علمی درخت کنوکارپوس را به عنوان عامل اصلی آلودگیهای تنفسی تأیید نکرده است، خور نیوز، 17 آذر 1397
- یک درخت، متهم اصلی مشکلات تنفسی مردم خوزستان، باشگاه خبرنگاران جوان، 9 آبان 1398، تهران
مقاله حاضر، دستاورد سفر پژوهشی جمعی از دانشجویان دانشگاه بین المللی امام خمینی، دانشگاه هنر تهران، دانشگاه تهران و موسسه آموزش عالی پارس به استان خوزستان در پاییز 1398 است که با راهنمایی دکتر محمدرضا مهربانی گلزار تنظیم شده است.
