مقدمه
تنوع شرایط اقلیمی در مناطق مختلف ایران، سبب به وجود آمدن گونه های خاصی از معماری در راستای تنظیم شرایط محیطی و فراهم کردن آسایش برای زندگی در دوره های مختلف تاریخی شده است. “شوادان” نمونه ای از گونه های دستکند است که در معماری بومی شهرهای دزفول و شوشتر، واقع در جنوب غربی ایران، دیده می شود.
این فضاهای زیرزمینی به جهت غلبه بر شرایط نامناسب حرارتی در فصلهای گرم سال، در این ناحیه که اقلیم آن گرم و نیمه مرطوب است، ابداع شده اند. اما در حال حاضر این شوادانها متروکه شده و در برخی از بناها به وسیله خاک پر گشته اند. در این نوشتار سعی شده است علاوه بر بررسی وضع موجود شوادانها، راهکارهایی نیز به جهت باززندهسازی این گونه کمیاب معماری نیز ارائه گردد.
معرفی شوادان
شوادان یک فضای خنک زیرزمینی است که در بناهای قدیمی دو شهر دزفول و شوشتر دیده می شود. نوع خاک این منطقه بسیار محکم بوده و از جنس کنگلومرا است. در نتیجه فضای شوادانها تنها به کمک حفاری و بدون استفاده از دیوار و سقف در عمق 5 تا 12 متری از سطح زمین ایجاد شده اند و در زمانهایی که حرارت فضای بیرون به 54 درجه می رسد، دمای هوا درون شوادانها چیزی حدود 25 درجه است. البته هوای خنک درون شوادان ها به حجم و عمق آنها نیز بستگی دارد. شوادان هایی با عمق و حجم بیشتر، هوای خنک تر و پایدارتری خواهند داشت.
شوادانها بهترین پناهگاه برای گذران زندگی روزانه مردم ،به خصوص در زمان جنگ، بوده اند. بسیاری از شوادانها به یکدیگر راه داشته و در واقع بخش بزرگی از شهر به وسیله این شوادانها به یکدیگر متصل شده و سبب شکل گیری یک زندگی زیرزمینی در دل شهر شده اند. شوادان خانه های مجاور نیز به یکدیگر راه داشته و به رود دز نیز متصل بوده اند. در نتیجه از هوای خنک و مطبوع آن نیز بهره می بردند. (زمانی، آقایی و بارشادت، 1390).
با توجه به دمای زیاد هوا در این منطقه، امکان ایجاد یخچال سنتی وجود نداشته است. در نتیجه، هنگام تابستان کوزه های گلی بدون لعاب را در دهانه کانالهای شوادان قرار داده و از این طریق سعی میکردند میوه جات و سایر مواد غذایی موردنیاز را در این کانالها خنک نگه دارند. همچنین شوادانها در زمان جنگ ایران و عراق به عنوان پناهگاه در مقابل بمباران نیز مورد استفاده مردم قرار می گرفته است. (قبادیان، 1385).
علل متروکه شدن شوادان ها
امروزه با توجه به پیشرفت تکنولوژی و وجود امکاناتی مانند کولر و یخچال، می توان شرایط دمایی مطلوب را از راههای ساده تری فراهم نمود. در نتیجه با وجود این امکانات دیگر نیازی به تغییر فضای زندگی در تابستان احساس نمی شود. از طرفی دیگر شوادانهای باقی مانده برای ادامه حیات خود نیاز به رسیدگی، حفاظت و مرمت دارند. فرآیند نگهداری از شوادانها علاوه بر پرهزینه بودن، به حمایت ارگانهای دولتی ذیربط نیز نیاز دارد.
اثرات مخرب بدون استفاده باقی ماندن شوادانها
تغییر شیوه زندگی مردم باعث شده است شوادانها متروک و بدون استفاده گردند. از طرفی دیگر ساکنین خانه ها، مسیر ورودی و دریزه ها (کانالهای عمودی جهت تامین روشنایی و تهویه) را نیز پوشانده اند. علاوه بر آن، تال ها (کانالهای افقی که بخشی از تهویه شوادانها از طریق آنها صورت می گرفته است) نیز با گل و لای و اجساد حیوانات پر شده اند. تمامی این موارد باعث حبس رطوبت و عدم تهویه درست شوادان شده اند.
در نتیجه افزایش رطوبت خاک، شوادانها را در معرض خطر نشست ناگهانی قرار می دهد. نشست شوادان نیز باعث نشست بنا می شود و با توجه به آنکه شهر دزفول دارای بافتی بسیار در هم تنیده است، نشست و تخریب یک بنا، موجب تخریب بناهای متصل به یکدیگر نیز می شود (نوری زاده، 1394).
آیا مرمت و احیای شوادانهای موجود در بناهای تاریخی به لحاظ اقتصادی به صرفه است؟
با توجه به استفاده معدود از فضاهایی مانند شوادان در معماری بومی ایران و تعداد اندک شوادانهای باقی مانده، می توان گفت شوادانها عناصری منحصر به فرد و ارزشمند در معماری تاریخی ما محسوب می شوند و از این جهت پتانسیل بالایی در جذب گردشگر دارند. بنابراین اگرچه ممکن است مرمت و احیای آنها فرآیندی پرهزینه باشد، اما در مقابل می تواند تاثیر به سزایی در رونق صنعت گردشگری این منطقه داشته باشد.
علاوه بر این، از آنجایی که شوادانها گونه هایی از معماری پایدار هستند، استفاده مجدد از این فضاها بسته به ایده به کار گرفته شده برای باززندهسازی، می تواند موجب صرفه جویی در مصرف انرژی شود.
پیشنهادهایی برای احیای فضای شوادان در بناهای تاریخی
در حال حاضر با توجه به تغییر سبک زندگی مردم، امکان دارد شوادانها حتی در صورت مرمت نیز به لحاظ عملکردی جایگاه سابق را در بناهای مسکونی و زندگی روزمره مردم پیدا نکنند. همچنین تعداد اندکی از این نوع خاص از فضا باقی مانده است که قابلیت مرمت و احیا در خصوص آنها وجود دارد. با این وجود پیشنهاد می شود بناهایی که دارای شوادان و در مالکیت خصوصی هستند، به مالکیت عمومی در بیایند و به فضاهای نمایشگاهی مانند موزه یا نگارخانه تبدیل شوند. کتابخانه عمومی یا مرکزی برای نگهداری از کتب ارزشمند نیز در صورت حل مشکلات تهویه و کنترل رطوبت می تواند کاربری مناسبی برای استقرار در این فضاها باشند.
هر چند که اگر شوادانها تحت مالکیت خصوصی باشند نیز میتوان از آنها به عنوان فضایی برای جذب گردشگر مانند رستورانهای سنتی استفاده کرد. پیشنهاد دیگری که در این رابطه مطرح شده است، ایجاد پیاده راههایی زیرزمینی با هدف فراهم ساختن فضای مناسب برای گردشگران و عابران پیاده است. در این حالت شوادانها می توانند در مواقع بحرانی مانند سیل، زلزله و حتی جنگ، پناهگاه هایی امن و مناسب برای مردم باشند. (آزاد، کامرانی، خدابنده لو و مهدوی، 1398).
استفاده از ساختار شوادانها به منظور صرفه جویی در مصرف انرژی در خانه های امروزی
توجه دوباره به معماری زیرزمینی و استفاده از بستر زمین برای تنظیم دمای فضاهای موجود در سطح آن و حتی خنک کردن دستگاه های تاسیساتی، می تواند تاثیر به سزایی در بهینه سازی مصرف انرژی در ساختمان های امروزی داشته باشد. (ستاری و ساربانقلی، 1392).
نتیجه گیری
شوادانها یکی از گونه های منحصر به فرد معماری زیرزمینی و دستکند منطقه جنوب غرب ایران به شمار می روند که در حال حاضر به دلیل کم توجهی متروکه شده اند و در معرض تخریب قرار دارند. این فضا نمونه ای حاضر و در دسترس از معماری پایدار در گذشته و معماری بومی ایران است که می تواند الگویی مناسب برای طراحی اقلیمی در راستای تنظیم شرایط محیطی در دوره کنونی مورد استفاده قرار گیرد.
همچنین احیای شوادانها علاوه بر ایجاد زمینه ای برای حفظ میراث تاریخی این منطقه، می تواند تأثیر چشمگیری در توسعه صنعت گردشگری داشته باشد. لذا با در دستور کار قرار دادن هر چه سریعتر مرمت و باز زنده سازی این فضاها، پیش از آنکه به طور کامل از بین بروند یا موجب تخریب بافت کنونی این شهرها شوند، می توان حضور آنها را از تهدید به فرصت تبدیل کرد.
منابع
- آزاد، میترا؛ کامرانی فر، میترا؛ خدابنده لو، شیما و مهدوی، اسماعیل. 1398، گردشگری پایدار با محوریت باززنده سازی سازه های دستکند دزفول. فصلنامه علمی تخصصی پژوهشهای گردشگری و توسعه پایدار، دوره 2، شماره 6، صص 16-1.
- زمانی آقایی؛ لیلا و بارشادت، نگین. ۱۳۹۰، معماری با نگاهی به زمین؛ شوادان میراثی کهن در معماری جنوب ایران، همایش ملی صنایع فرهنگی و نقش آن در توسعه پایدار، کرمانشاه. دانشگاه آزاد اسلامی واحد کرمانشاه.
- ستاری ساربانقلی، حسن. 1392، شوادان؛ شاخصه ای از اقتصاد مقاومتی در هنر و معماری ایرانی. مجموعه مقالات اولین همايش ملي نقش سبك زندگی در اقتصاد مقاومتی، البرز: جهاد دانشگاهی واحد البرز.
- قبادیان، وحید. 1385، بررسی اقلیمی ابنیه سنتی ایران. تهران. مؤسسه انتشارات و چاپ دانشگاه تهران.
- نوری زاده، مریم. 1394، لزوم حفاظت تلفیقی شوادان در شهر دزفول، با بررسی نمونه های موردی شوادان یک خانه و یک مسجد. مجموعه مقالات سومین کنگره بین المللی عمران، معماری و توسعه شهری، تهران. دانشگاه شهید بهشتی.
مقاله حاضر، دستاورد سفر پژوهشی جمعی از دانشجویان دانشگاه بین المللی امام خمینی، دانشگاه هنر تهران، دانشگاه تهران و موسسه آموزش عالی پارس به استان خوزستان در پاییز 1398 است که با راهنمایی دکتر محمدرضا مهربانی گلزار تنظیم شده است.
