مقدمه
جنگ پدیده ای غیر خوشایند برای همگان است. چه نسلی که در میان جنگ خاطراتی در ذهن خود ثبت دارد و چه نسلهای بعد از آن که چیزی جز اندکی خاطرات و نشانه از آن را ندیده و نشنیده اند. در هر نبرد بی شک ما شاهد دلاوریها و میهن پرستی نسلی هستیم که برای حفظ ارزشهای خود، جان بر کف گرفته و از خود گذشتگی فراوان به خرج داده اند. یادمان های جنگ و شهدا به یادآوری ایثار و ارزشهای فطری و انسانی مرتبط می پردازند.
یادمان های جنگ به عنوان نمادی برای نسل حاضر و یادآوری خاطرات نسل قبل طراحی می شوند. یادمان ها به عنوان عناصر عینی کمک می کنند بخشی از خاطرات جمعی افراد بازخوانی شوند. در نتیجه یادمان ها در حفظ خاطرات یک جامعه، ایجاد یک نقطه مشترک و به وجود آوردن حس عزت و غرور در نسلهای بعدی نقس اساسی دارند.
نقش یادمان های شهدا چیست؟
مناظر یادمانی به قصد یادآوری و همچنین اتصال وقایع تاریخی ساخته می شوند. یادمان های شهدا نیز برای یادآوری و پاسداشت رشادت های آنها به صورت یک اثر هنری، پیوندی بین نسل متعلق به جنگ و نسلهای بعدی را به وجود می آورند. یادمان ها علاوه بر یادآوری خاطرات، موجب تعاملات اجتماعی شده و می توانند به عنوان نشانه شاخص شهری نیز شناخته شوند.
هدف از ساخت یادمان شهدا چیست؟
یادآوری کشته شدگان جنگ، حفظ و شاخص کردن منطقه جنگی از جمله اهداف ساخت یادمان شهدا به شمار می رود. نمونه مورد بررسی در این نوشتار یادمان شهدای شلمچه است که علاوه بر یادآوری هشت سال دفاع مقدس و جنگ تحمیلی، شجاعت و ایثار شهدا را نیز یادآوری می کند.
شلمچه
شلمچه در شمال غربی خرمشهر و در 17 کیلومتری آن واقع شده است. میان خرمشهر و شلمچه شهر تازه ای به نام مقاومت و روستایی به نام پل نو قرار دارد. شلمچه از شمال به حسینیه، از جنوب به اروندرود، از شرق به خرمشهر و از غرب به خط مرزی ایران و عراق محدود شده است. پس از گذر از جاده خرمشهر به شلمچه، قابهایی از جنس گونی در ابتدای منطقه جنگی دیده می شود.
پس از گذر از قابهای ورودی که گونی های پر از خاک را به عنوان نمادی از سنگرها قرار داده اند، با معبری خاکی و حوضچه ای از آب در سمت راست خود مواجه می شویم که در بین آنها، مین های آبی و سیم خاردار کار گذاشته شده است. کمی آن طرف تر چند تانک و یادمانی غریب از شهدا به چشم می خورد. همچنین مسیرهایی برای گذر بازدیدکنندگان راهیان نور نیز در نظر گرفته شده است.
یادمان شهدای شلمچه
در این یادمان، به گفته افراد محلی، حدود 500 شهید گمنام به خاک سپرده شده اند. این یادمان با توجه به ساخت یک المان اسلامی و طراحی مسجد در کنار آن، بیش از آنکه هشت سال ایثار شهدا، یاد و خاطره شهدای گمنام به خاک سپرده شده را یادآوری کند، حال و هوای یک فضای مذهبی را در مخاطب القاء می کند. فرمهای هلالی که سمبلی از طاق در طراحی آن لحاظ شده است نیز چندان مرتبط با موضوع پروژه نیستند.
این یادمان با استفاده از بیانی فرمال و با استفاده از الگوهای رایج در معماری اسلامی، مانند گنبد و مرکزگرا بودن که برای همگان آشناست، سعی در ارتباط بیننده با اثر داشته است. در حالی که چنین فرمهایی برای مخاطب تداعی کننده مکانهای زیارتی بوده و استفاده از چنین نشانه هایی، رویکردی تنزل یافته و تکراری است. همچنین برای مخاطب معنا نداشته و به جای آن می توان از روشهای بیانی برای مردم استفاده کرد.
بنابراین به نظر می رسد یادمان جنگی بیش از آنکه نیازمند نگاهی نمادگرا باشد، نیازمند بیانی استعاره ای و تمثیلی است. اگر چه ممکن است طراحی چنین نمادهایی برای درک بهتر اندکی پیچیدگی داشته باشند، اما در طول زمان اثرگذاری بیشتری خواهد داشت و یاد و خاطره مورد نظر را با ماندگاری بیشتری حفظ می کند.
منطقه شلمچه در گذشته مانند سایر مناطق خوش آب وهوای جنوب کشور، سرشار از نخل بوده است. اما بر اثر عوامل شیمیایی جنگ، نخل ها از میان رفته اند. همانطور که قبل تر اشاره شده است، یادمانی که بیان استعاره ای و تمثیلی داشته باشد، اثرگذاری بیشتری دارد. می‌توان از نخلهای سربریده شده به عنوان یک عنصر شاخص به منظور یادآوری نخلستان از دست رفته قبل جنگ و همچین برای طراحی یادمان شهدا نیز استفاده کرد. چرا که واحد شمارش نخل نیز مانند انسانها نفر است.
مقاله حاضر، دستاورد سفر پژوهشی جمعی از دانشجویان دانشگاه بین المللی امام خمینی، دانشگاه هنر تهران، دانشگاه تهران و موسسه آموزش عالی پارس به استان خوزستان در پاییز 1398 است که با راهنمایی دکتر محمدرضا مهربانی گلزار تنظیم شده است.
