آب یکی از اصلی ترین عناصر شکل گیری باغهای ایرانی و شاید بی اغراق، مهمترین و حیاتی ترین عنصر آن است. آب با حضور خود در باغ طراوت، نشاط، حرکت و زیبایی را می آفریند.
نحوه ظهور و حضور آب در باغهای ایرانی بر اساس مفاهیم خاصی صورت می‌پذیرد و توزیع آن نیز پیرو نظم و قاعده‌ای است که از یک سو به ویژگیهای فیزیکی و فنی آب و آبیاری توجه کرده و از سوی دیگر مفهوم واری، زیبایی شناسی، منظر‌سازی و معماری را مورد توجه قرار داده است. در باغ ایرانی، معماری باغ، معماری آب است و درهم آمیختگی آب و بنا پدید‌آورنده حماسه ای بی نظیر از شعر و شکوه و موسیقی در خلوت درختان است.
باغسازی ایرانی از زمان حضور آب به استقبال بی نظیر از آن می پردازد، آنجا که حتی بنای باشکوهی به عنوان مظهرخانه، ورود آنرا به باغ ندا کرده و مقدمش را چنان درخور پاس می دارد که بایسته است و از آنجاست که آب با شیوه ای سنجیده و هوشمندانه، در مسیرها جاری می‌گردد، در حوض ها و آبنماها حضور می یابد و در آب شره ها و فواره ها فریاد برمی آورد و با حرکت و صدا و نما و طراوت خود جلوه گری می‌کند. شکل و شیوه حضور و حرکت آب در باغهای ایرانی دارای نظامی خاص و هماهنگ با هندسه و ساختار معماری آن بوده و در گونه های متفاوت باغ ایرانی اشکال مختلف به خود می‌گیرد.
در باغهای ایرانی، تمامی عناصر شکل دهنده به باغ به وسیله دیوار کادره شده و در واقع دیوار به عنوان یک چارچوب اکید، تمامی این عناصر را در برگرفته است. بنابراین در باغهای ایرانی مرز قطعی میان درون و بیرون باغ، بر مبنای شکل هندسی مربع یا مستطیل تعریف می شود، اما این تناسب هندسی علاوه بر تعیین حدود بیرونی باغ، پایه و مبنای تقسیم فضاهای درونی نیز است.
فضای کلی درون باغ به تبعیت از ساختار هندسی اش، توسط خطوط عمود بر هم به فضاهای جزئی تقسیم می شود؛ به این ترتیب که عمدتاً دو محور عمود بر هم کل فضای باغ را به چهار قسمت تقسیم می کند. به این ترتیب کوشک درون باغ را نیز متناسب با فضای تقسیم شده در نقاط مختلف باغ می ساختند. بر این اساس، مسیر جریان آب نیز در درون باغهای ایرانی – چه آشکار و چه نهان – از هندسه منظم آن تبعیت می کند.
این مسأله علاوه بر هدایت جریان آب و جلوگیری از هدر رفتن آن، موجب پیدایش نظم دقیق در نحوه کاشت درختان نیز می شود. بنابراین مرز بیرونی باغ، مسیرهای جریان آب، مکان آبنماها، کرت بندیها، نظام کاشت درختان و گیاهان، محل قرارگیری کوشک و ساختمانهای باغ، بر اساس ساختار هندسی دقیق مشخص می شده است.
آغاز جریان آب از داخل بنای کوشک به طرف باغ و امتداد یافتن آن در فضا چنان به نظر می رسد که فرد حس می کند مسیر اصلی آب از میان کوشک گذشته است. ایجاد صدای آب در فضای باغهای ایرانی به وسیله فواره ها، آبشارهای کوچک و سینه کبکی ها صورت می گرفته است.
نظام جریان آب در باغهای ایرانی
جریان آب در باغهای ایرانی را می توان به دو نحوه فورانی و حرکت روان تقسیم کرد، به طوری که در باغهای ایرانی نمونه های بسیاری برای این دو گونه یافت می شود؛ علت بهره گیری از این دو شیوه (یعنی هدایت آب به صورت حرکت افقی و فوران عمودی) علاوه بر جنبه تنوع پسندی و زیباشناختی آن، بستگی به شرایط محیطی و نوع عناصر اصلی موثر در آفرینش باغ نیز داشته است، عواملی چون نوع منبع آب، شیب زمین، عملکرد فضاهای پیرامون و … .
در جریان فورانی، آب به سان چشمه ای در داخل حوض ها می جوشد یا با استفاده از فواره ها به سوی بالا می جهد و در حرکت روان، آب در جوی ها روانه شده و از نهری به نهری دیگر می ریزد یا در حوض هایی جاری شده و در مسیر خود، آبشارهایی را پدید می آورد.
آنچه از تحلیل نظام جریان آب در باغهای ایرانی به دست می آید، این است که در نظام آن، آب در دو حالت، میل بر صعود و میل بر نزول دارد و تنوع حرکتی آن، بر مبنای این دو حالت قرار گرفته است. به طوری که در حالت فورانی (میل بر صعود) از فشار حجم خود استعانت گرفته و در حالت حرکت روان (میل بر نزول) از نیروی جاذبه زمین، بهره می برد.
از اینرو، نظام جریان آب در باغ را می توان در دو بخش تحت عناوین تقسیم کرد:
- نظام جریان آب تحت فشار
- نظام جریان آب تحت تاثیر جاذبه
نظام جریان آب تحت فشار
علت فوران
جریان فورانی آب عمدتاً بر اساس فشار حجم خود آن است، به طوری که وقتی مایع در منبعی جمع شود لایه های بالایی، فشاری را بر لایه های پایینی وارد می کنند، در صورتی که لایه های پایینی با مجراهای خاصی به بخش دیگری انتقال یابند بر اساس فشار وارده حالت فورانی یافته و میل بر صعود می یابند. پس وجود مخزنی در بالاترین نقطه باغ برای به وجود آمدن فواره های جوشان ضروری است.
مخزن آب تحت فشار
مخزن آب می تواند استخر یا حوضی باشد که آب از منبع به آن می ریزد که بعد از لبریز شدن می توان دریچه مجرای فواره ها را باز کرد تا آب در آنها فوران کند، برای حفظ تعادل در فوران باید که آب وارد شده به مخزن برابر با آب خارج شده از فواره ها باشد تا سطح فوران به یک اندازه ثابت بماند؛ برای تحقق این امر سعی می شده است تا آب مخزن پایین نیافتد.
مجرای انتقال آب تحت فشار
شرایط لازم برای صعود آب بر اساس فشار حجم منبع اصلی این است که اولاً تمام مجراهای انتقال کاملاً از آب پر باشند، دوماً فشار آب داخل آنها از فشار هوای پیرامون بیشتر باشد.
وقتی که آب بر اساس این دو شرط، انتقال یافت؛ در انتهای دیگر مجرا میل دارد که همسطح با سطح منبع اصلی باشد منهای مقداری که آنرا اصطلاحاً افت بار می گویند. میزان افت بار با عواملی چون طول مجرا، ضریب اصطکاک آن، تغییر زاویه مسیر تغییر و قطر مجرا رابطه مستقیمی دارد.
در باغهای ایرانی، انتقال آب به صورت زیرزمینی با استفاده از تنبوشه انجام می شده است. علاوه بر نوع سفالی معمول، تنبوشه های آهنی، سنگی و مسی نیز ساخته می شده است. جهت انتقال آب از سطحی به سطح پایین تر یا تقسیم آن در باغ به صورت تاسیسات زیرزمینی از تنبوشه های ویژه ای بهره می بردند که مجموعاً زاویه موردنظر را ایجاد می کرده اند.
در تحقیقات به دست آمده از تاسیسات آبی کشف شده از دوره زندیه در شیراز، نحوه چرخش مسیر حرکت تنبوشه طوری بود که آنرا با استفاده از قرار دادن چند تنبوشه با زوایای باز ایجاد می کردند، این نوع پیچ هم باعث کاهش افت فشار و هم باعث راحتی ساخت آن با چرخ سفالگری می شده است؛ همچنین برای انتقال آب از یک لوله به دو جای مختلف، از دو راهه استفاده می کردند؛ دو راهه ابزاری متشکل از چند تنبوشه بود که مجموعاً به صورت مجرایی بود که یک سر آن یک دهانه و سر دیگر آن دو دهانه بود.
تعیین شیب مناسب برای قرار دادن تنبوشه ها نیز مهم بوده است چرا که اگر مسیر آب دارای شیب مناسبی نباشند احتمال حبس هوا در داخل مجرا وجود دارد که موجب ترکیدن تنبوشه ها می شود به طوری که وقتی حبابی از هوا در داخل مجرا حبس شود برای جلوگیری از این امر از چاه هواکش استفاده می کردند و تنبوشه ها را روی خاک مسطح بدون پستی و بلندی قرار می دادند.
فواره
فواره نمایش جریانی است از تداخل دو میل آب به صعود و نزول. وقتی که آب از داخل مجرای زیرزمینی به فواره رسید، میل بر صعود دارد، به طوری که ارتفاع صعود آن برابر با ارتفاع به دست آمده از سطح تراز مخزن منهای افت بار است. پس در صورتی که سطح مجرای مختص فواره پایین آورده شود، آب مایل بر صعود بعد از خروج از دهانه فواره بر اساس فشار مخزن به سوی بالا در خواهد جهید که بعد از ارتفاع معینی به علت فشار هوای پیرامون و جاذبه زمین، به سوی پایین می ریزد.
در برخی از موارد که فواره ها در داخل حوض یا نهری قرار دارند که سطح فواره کمی پایین تر از سطح آب آن حوض یا نهر باشد، مقدار آبی که در بالای آن قرار دارد نیز بر آب در حال فوران فشار وارد کرده و در پایین آمدن ارتفاع فوران آن موثر خواهد بود.
بر اساس تاسیسات آبی یافته شده از دوره زندیه در شیراز، اجزای فواره ای به دست آمده به صورت زیر بوده است:
لوله آب: آب تحت فشار در مجرا از راه لوله باریکی به شکم یک خمره سفالی راه می یافت.
خمره سفالی: این خمره همچون کوزه یک قلیان ته پهن و دهانه بلند بود که نقش زانو را برای هدایت آب به داخل لوله فواره ایفا می کرد.
ستون سنگی: ستونی از سنگ که سوراخ باریکی در میانش تراشیده شده بود که به عنوان مجرای فواره در داخل آبنما قرار می گرفت.
دیوار آجری: برای جلوگیری از ترکیدگی و شکستن تأسیسات مذکور که تحت فشار قوی آب بودند، به دور آنها دیواری کار شده بود.
نظام جریان آب تحت تاثیر جاذبه
آب بر اساس جاذبه زمین همیشه از بالا به پایین می آید. یکی از شیوه های دیگر جریان آب حرکت روان آن است که با ایجاد شیب در مسیر نهرها و جوی ها و همچنین با تغییر سطح در اجرای حوض ها، آب می تواند بصورت پله ای در امتداد نهرها و حوض ها از بالا به پایین جریان یابد. پس، آب عمدتاً میل بر نزول دارد.
سلسله مراتب حضور آب در باغهای ایرانی
حضور آب در باغهای ایرانی سه مرتبه دارد:
- مرتبه اول ورود آب به باغ است.
- مرتبه دوم، حضور آب در داخل باغ است.
- مرتبه آخر خروج آب از باغ است.
شناخت منبع آب در تحلیل چگونگی حضورش در باغ لازم است.
در این مرتبه آب دارای دو وظیفه عملکردی و نمادین است، یعنی از بعد عملکردی به آبیاری درختان و گیاهان پرداخته و باعث ایجاد طراوت در فضا می شود و از بعد نمادین به عنوان تجلی مفهومی خاص به صورت منظری برای دیدار نمود می یابد که در حقیقت، به نیاز درک وجودش پاسخ می دهد. در این مرحله نیز شناخت ابزارهای مورد استفاده برای نمایش چگونگی حضور آب در باغ جهت دستیابی به نوع طراحی و تاسیسات به کار برده شده، ضروری است.
در مرتبه آخر آب از باغ بیرون می رود، به طوری که بعد از جریان در باغ و سیراب کردن اشجار و گیاهان به سوی شهر، مزارع یا باغهای دیگر روانه می شود. آب بعد از خروج از باغ یا در سطح به صورت نهر و جوی یا در زیر زمین با استفاده از کانالهای ویژه و استعانت از تنبوشه به سوی مقصد حرکت می کند.
منابع آب جاری در باغهای ایرانی
- چشمه
چشمه، مجرای ظهور آب و جوشش آن از دل زمین است. زمانی که نزولات جوی فرو رفته در زمین، به لایه های نفوذناپذیر برسند، آب در روی آن لایه جمع می شود؛ در این حالت، زمین به عنوان یک منبع آب عمل کرده و آنرا در خود نگه می دارد تا روزنه ای به بیرون یافته و از آن خارج شود. پس، دلیل جوشش آب در چشمه فشار وارد از حجم منبع اصلی آن است که همان علت فوران آب در فواره یا جوشش آن در حوض است.
- رود
رود، جریان آب بر اساس شیب زمین است، به طوری که آب میل دارد تا از بلندی به پستی آید. این جریان ناشی از میل نزولی آب است که در اثر جاذبه زمین پدید آمده است. شیوه جریان رود، به سان حرکت روان آب در باغها با بهره گیری از نهرها و حوض ها است.
- قنات
اغلب باغهای ایرانی به خصوص در مناطق مرکزی و کویری در مظهر قناتها ساخته شده اند. وقتی که آب از مظهر قنات بیرون می آید، آنرا مهار کرده و در باغهای ایرانی به جریان می انداختند. نظام جریان آب در قنات، هم تحت فشار است و هم تحت نیروی جاذبه زمین.
- چاه
چاه زمانی احداث می شود که در سطوح پایین زمین، آبهای زیرزمینی در جریان باشند. از آنجایی که سطح جریان آنها پایین تر از سطح زمین است، آب آن نه به صورت فورانی قابل جریان در روی سطح زمین است و نه به صورت حرکت روان؛ پس ابتدا باید آب آنرا بالا کشید. این کار در بعضی از باغها با استفاده از وسایل ویژه ای چون چرخ آب، دولاب، منجنیق آبکشی و گاوگرد انجام می شده است.
شیوه های نمایش آب در باغهای ایرانی
آب در باغهای ایرانی به سه صورت راکد، روان و فورانی نمایش داده می شده است که هر یک مفهومی خاص را تداعی می کرده است؛ در هرکدام از این سه نحوه نمایش، ابزارها و تاسیسات ویژه ای را برای ارائه مقصود طراح به کار می بردند
- راکد
آبهای راکد به طور طبیعی انعکاس دهنده تصاویر هستند و به دلیل انعکاس پذیری خود عامل تعیین کننده ای در ترکیب هستند. سطح آینه ای آنها محیط اطراف را می پذیرد و سپس منعکس می کند. تصاویر مناظر و بناها در آب فضا را بسط می دهند. آبهای راکد منعکس کننده آسمان هستند و عمق آسمان بیکران را در روی زمین تکرار می کنند و نماد آسمان روی زمین هستند. آبهای راکد به دلیل سکوت متفکرانه و جمع شدن آرام آب در آنها دارای رمز و رازی مبهم هستند. انگار روح متفکر و جاری از طبیعت در آنها رسوخ کرده است.
آبهای راکد در باغها به صورت حوض یا استخر نمود می یابند. در جلوی کوشک اصلی باغهای ایرانی معمولاً یک استخر به شکل مربع یا مستطیل وجود داشته است.
- روان
حرکت جاری آب در مقابل ایستایی و ثبات معماری تضاد زیبایی دارد. نوری که از حرکت آب انعکاس می یابد گویی بر روی سقف می رقصد. درختان سایه های شکسته ای را بر روی دیوار پدید می آورند و آفتاب، خاموش و آرام به درون فضاهای تاریک می تابد. صدای آب در تمام سطوح رخنه می کند که بنا بر شدت جریان آن در ضرب آهنگ آن تغییراتی پدید می آید. عناصر معماری آب با صدای خود پیامهای دعوت را به اطراف می پراکند و ساکنان بنا را به سوی خود می خواند. صدای ریزش آبشار می تواند تنها به زمزمه ای تبدیل شود و می تواند با تمام هیاهویش فضا را تسخیر کند.
- فوران
برای نمایش فورانی آب در باغهای ایرانی، معمول ترین ابزار فواره هایی هستند که از کف آبنماها برخاسته اند، این فواره ها که اغلب از سنگ تراشیده می شدند ممکن بود از سطح آب بالاتر باشند یا زیر سطح آن باشند تا آب به صورت جوشش دیده شود. در اکثر باغهای ایرانی جوی آب از طبقه زیرین کوشک سرچشمه می گیرد و پس از ریختن به حوض جلوی عمارت در کل باغ جاری می شود.
در ادامه نقشه هایی از باغهای ایرانی مشهور که در آنها شیوه نمایش آب یا نحوه جریان آب در باغ نمایش داده شده اند، ارائه شده است.
این مطلب قبلاً در دو بخش مجزا در “شماره های 10 و 11” نشریه اینترنتی منظرآنلاین در تاریخ ۱۵ آذر و ۱ دی ۱۳۸۶ منتشر شده و به دلیل تغییر رویکرد وب سایت نشریه، در سایت معمارمنظر باز نشر می شود.
