بی فاصله با طبیعت؛ تحلیلی بر فیلم سینمایی رنگ خدا از دیدگاه منظر

«رنگ خدا» ساخته مجيد مجيدی از جمله آثار ماندگار تاريخ سينمای ايران است؛ فيلمي كه با پيوند زدن مضموني لطيف و معنوی به فرم و ساختاري جذاب و بديع و بياني سهل و ممتنع در داخل و خارج از كشور بر مخاطباني وسيع تاثيري عميق نهاد و رنگ خدا را به خاطره زيبا بدل كرد.
استیفان هلدن در نگاهی مشابه ابرت در ۲۵ سپتامبر ۱۹۹۹ در نیویورک تایمز می‌نویسد: «این فیلم در حد بالاترین درجه وضوحی که یک فیلم ممکن است بدان برسد، نشان می‌دهد که دارای رسالتی دینی است، اما تجربه‌ ای ژرف از تأمل در جهان طبیعی را در اختیار ما قرار می‌دهد … فیلم رنگ خدا گوهری دیگر است که از سرچشمه‌ ای واحد، یعنی از یکی از پویاترین سینماهای ملی جهان به ما عرضه شده است.»

خلاصه داستان

محمد رمضانی فرزند نابینای هاشم که در مدرسه نابینایان تحصیل می‌کند برای گذراندن تعطیلات به خانه باز می گردد.

نقد

شاه کلید فیلم از حیث بررسی پدیدارشناختی آنجاست که جهان محمد هم جهانی است که به طور گسترده به روی دنیای صدا و حواس اولیه و در راس آن حس لامسه گشوده است؛ درحالی که حس ششم او حدس عاطفی است و اینها ابزارهای ارتباط محمد با جهان مرئی است.
به لحاظ علمي بارها ثابت شده است ضعف جسماني در يكي از  حواس پنجگانه موجود در انسانها باعث تقويت و رشد بيشتر حس ديگر مي شود. در اينجا عدم توانايي محمد در ديدن محيط به او امكان شنيدني پر معناتر داده است؛ تا جایی که تفكر عميق او در صداهايي كه از پرندگان مي شنود به وي قدرتي در حد و اندازه هاي درك نغمه هاي پرندگان داده است. او زبان پرندگان را مي فهمد؛ با واژه ها و حروفي كه در پي شنيدن نغمه هاي پرندگان ساخته است. تعداد آوازهاي داركوب، زير و بم هاي چهچهه هاي ديگر پرندگان، همه و همه با پردازش ذهن خلاق و كنجكاو محمد روشن دل معنايي روشن يافته است.
فیلم در تاریکی محض آغاز می شود. پر از صدا… دنیای تاریک روشن دلان که با حس شنوایی روشن می شود. گویی فیلمساز خواسته خود را جای محمد بگذاریم و تنها یک لحظه چشمهایمان را ببندیم و گوش فرا دهیم.
فيلم كه آغاز مي شود، فصل مدرسه تمام شده است و والدين، پسرهاي نابيناي خود را به منزل برده اند. محمد بيرون مدرسه ايستاده است، براي پدري كه هنوز نیامده … جايي كه او صداي جوجه اي كه از آشيانه افتاده است را مي شنود، سكانس قابل توجهي است. پسر جوجه را پيدا مي كند، او را به آرامي در دست مي گيرد، از درخت بالا مي رود و به صداي جوجه هاي ديگر كه در لانه هستند گوش مي كند. او پرنده را در لانه جاي مي دهد. خداوند، كه مي داند پرنده چه وقت مي افتد، اين بار از طريق يك پسر بچه نابينا به او كمك كرده است.
در صحنه ای از فیلم بی توجهی پدر محمد نسبت به پیرامون نشان داده می شود: جایی که محمد از پدر درباره دوردستها سوال می پرسد و پدر پاسخ می دهد که درخت … جنگل … جایی که بی توجهی پدر نسبت به منظر پیرامونش آشکار می شود و در پی سوال دیگر محمد که می پرسد اون دور دورا چیه؟!  باز هم پاسخ می دهد که بازم جنگل. گویی پدر چیزی جز یک درخت ساده و یک جنگل نمی بیند. چیزی که متفاوت از درک حسی محمد است. محمد می داند آنجا چیزی فراتر از یک جنگل ساده است.
محمد پسر بچه ای روشن دل است که در درون ذهن کوچک خود دنیایی ساخته سراسر رنگ و نور. دنیای درون محمد، دنیایی ناشناخته و ناپیدایی که در برابر چشمهای بینای انسانهای دیگر پوشیده و پنهان است. محمد در پی رسیدن به حقیقتی است که در دل حضور آنرا حس کرده و اکنون با استفاده از تنها ابزار ممکن یعنی احساس و لمس محیط و دقت در شنیدن صدا، قدم در راه رسیدن به آرمانی متعالی گذاشته است. در این فیلم  صدابرداری به علت اهمیت فوق العاده اش و نقش صدا به عنوان یکی از اهداف و اصول قصه فیلم به شکلی کاملاً مملوس پرداختی خاص و پر زحمت داشته است.
رنگ خدا یک ملودرام ساده است و با لطافت و زيبائي ساخته شده است. صداي طبيعي داركوبها، صداي پرنده ها و حشرات و طبيعت موسيقي زنده است. يك فرد نابينا تشخيص درستي از محلها و آنچه رخ مي دهد، دارد. محمد هم همينطور است. این را در سکانسی که محمد با پدر به روستا نزدیک می شود، می بینیم؛ به نحوی که محمد با شنیدن صدای ماکیان و گاوها متوجه می شود که به روستا نزدیک شده است و با شوق فراوان به پدر می گوید که”رسیدیم”. محمد در سفر به روستای زادگاهش می خواهد طبیعت و هستی را با تمام وجودش حس و تجزیه کند. در دشت، گیاهان و سنگها را لمس می کند و آنها را با حروف می خواند و این مسئله بر ارتباط شهودی محمد با طبیعت به گونه ای معنوی تاکید می کند. او به صدای طبیعت به دقت گوش می دهد؛ ”صدای گنجشک ها,دارکوب ها و… که این صداها و لمس ها به صورت نمادهایی در فیلم از شهود شنوایی و حواس دیگر محمد درآمده اند.”
در اینجا زاویه دید انسان قرن بیستم در معرض نمایشی عمومی در آمده است؛ نمایشی تلخ از واقعیتی تلخ تر در زندگی هزاره سوم ما. گویی انسان بینا در عین حضور در محلی که سراسر نشانه ای از حضور و وجود خداست، نابیناترین است و در این بین نابیناترین در عین محرومیت  از نگریستن به رنگ خدا، بیناترین بیننده اوست. عمق دید انسان بینا در برابر عمق درک انسان نابینا در مقابل چشمان مخاطب به داوری کشیده می شود و در این قضاوت  چشم در برابر احساس مغلوب می گردد. وجدان پدر محمد در پس پرده های ضمختی که شاید ناآگاهی او ساخته است، پنهان گشته و گاهی با طنین شوم حیوانی عجیب تلنگری ناگهانی می خورد.
اين صدا در هر بار هشدار اتفاقي ناخوش را مي دهد.
صدای مهیب می آید. آينه از دست پدر مي افتد و مي شكند. شکستن آینه بدشگون است که این صحنه با صدای خروشان آب رودخانه همراه است و به نوعی خشم فروخورده طبیعت را بازگو می کند و پدر مضطرب می شود و این در چهره اش هویدا است. نعره دوم در سکانس حمل ذغال است كه گوياي احساس دروني او و اضطراب و تشویش پنهان شده در پشت چهره ای مستاصل را نشان می دهد. كمي پيش از دريافت خبر بد پس فرستادن هديه نامزدي از سوی خانواده عروس و در بار سوم با قدرت تمام، محمد را بر مي دارد و نزد نجار روشندل مي برد و در هنگام نعره چهارم و آخرين بار، محمد را به از پیش نجار به سمت روستا بر می گرداند.
حضور خدا در تک تک سکانس های این فیلم با استفاده از جنگل های انبوه, دریا, رودخانه,کوه ها و دشت های سرسبز به نمایش گذاشته می شود. محمد با لمس همه چیز در پی لمس خداست. لمسی برای یافتن خالق هستی به جهت هم صحبتی با او.
در صحنه ای دیگر محمد با لمس برگهای زبر گندم آنرا با حروف می خواند و گویی تجسم خارق العاده ای از این آفریده خدا که گویی در نظر ما ساده تلقی می شود، دارد. گویی محمد چیزی می داند که ما انسانهای ساده انگار قرن بیستم از درک آن عاجزیم. طبیعتی که ما ساده انگارانه از کنار آن به راحتی عبور می کنیم برای محمد که توانایی دیدن ندارد، شگفت انگیز است. او ارتباطی ماورایی با منظر پیرامونش برقرار می کند.
طبيعت، درخشانترين نقشها را در فيلم رنگ خدا بازي مي كند. زماني كه صداي داركوب را تجزيه مي كند؛ زماني كه با لمس سنگهای آبگير كوچك حروف الفبا را به ياد مي آورد. از اين رو كاست فيلم با صداهاي اين موجودات طبيعي و از جمله صداي آهسته درختان و ريزش باران پر شده است.

در سکانسی دیگر محمد با لمس صورت خواهرش می فهمد که او بزرگتر از قبل شده است. همچنین صحنه ای که در آن دستان مادر بزرگ پیرش را لمس می کند.
یا در سکانسی دیگر لمس صورت مادر بزرگ توسط دستان محمد است که گویی محمد ناخوانده های چشم خویش را در صورت مادربزرگ لمس می کند. چیزی که دیگر انسانهای زندگی محمد فارغ از آن هستند؛ چیزی مانند عشق و محبت در صورت مادربزرگ.
یکی از بهترین نمادهایی که فیلمساز در این فیلم استفاده می کند حرف زدن محمد با حیوانات و به خصوص پرندگان (دارکوب) است که می توان به نحوی آنرا ارتباط محمد با خدا دانست؛ زیرا بعد از سکانسی که محمد گریه می کند و می گوید هیچکس من را دوست ندارد، بلافاصله صدای دارکوب می آید و محمد گویی با او به درد و دل می پردازد، گویی صدای دارکوب پاسخی از جانب خداست.
آگاهی وجدان محمد در سکانسی از فیلم اتفاق می افتد که محمد با چشمانی که اشک می ریزند به معلم نجار نابینای خود می گوید:”معلم ما می گوید خدا شما نابینایان را بیشتر دوست دارد چرا که به شما توانایی دیدن نداد.“
محمد با حس فطری خود، مرگ مادربزرگ را حس می کند. طبیعت گویا با محمد ابراز همدردی می کند. جایی که صحنه فیلم مملوء از مه است، گویی دل آسمان گرفته است و محمد غم انگیزی طبیعت را حس می کند.
پدر محمد که با تلنگرهای سرنوشت متاثر شده است سعی در برگرداندن محمد می کند. هر چند در مسیر بازگرداندن، شک و تردید و اضطراب سایه انداخته است. فیلم این صحنه اضطراب را با صدای وحشتناک موجودی عجیب از فراسوی جنگلها به نمایش می گذارد که در چندین سکانس فیلم به مراتب تکرار شده بود.
در یکی از سکانسهاس آخر فیلم، سقوط محمد به رودخانه ای خروشان است که نشان از قهر طبیعت دارد. پدر براي اولين بار و براي اولين بار در فيلم، فرزندش را در آغوش مي گيرد و محبتش را به او ابراز مي دارد و او را همانگونه كه هست، مي پذيرد و اين همان چيزي بود كه محمد در طول زندگي اش آن را مي جسته است؛ “هيچ كس منو دوست نداره”. اين همان پرتو الهي است كه دست محمد را نوراني مي كند كه با آن همراه با جهان به نوري آسماني مي رسد و آرزوي ابدي محمد تحقق مي يابد كه اگر چه خدا او را نابينا آفريده تا نتواند با چشمهايش خدا را ببنيد، بتواند با دستهايش خدا را لمس كند.
پرواز پرندگان در آخرین سکانس در صحنه ای که روایتگر در آغوش گرفتن پیکر بی جان پسر است نشان دهنده سوگواری جهان آفرینش بر مرگ محمد است.