چکیده
این مقاله با تحلیل توسعه پایدار و شناخت ابعاد اجتماعی، اقتصادی و بوم شناختی آن در پی اثبات وجود مفهوم منظر پایدار و بیان تعریفی هر چند کلی از آن است. روش شناسی این پژوهش مبتنی بر مطالعات کتابخانه ای و بررسیهای تطبیقی پیرامون ساختارهای متعادل زندگی در برخی روستاهای کشور است.
واژگان کلیدی: توسعه پایدار، شهر پایدار، جامعه پایدار، بوم شناخت
با افزایش بیش از پیش جمعیت کره زمین و تاثیر انسان بر محیط و زیست و توسعه شهرها، کره زمین دچار بحران شده و آثار منفی زیست محیطی شهر تا آن اندازه افزایش یافته که بزرگترین تهدید در مقابل این زیست بومها شمرده می شود. مصرف بی رویه منابع (بوم شناختی، اقتصادی و اجتماعی) نگران کننده است و یکی از تبعات آن مورد تهدید واقع شدن و عدم پایداری در کیفیت زندگی شهری است. یعنی اگر با همین وضع به این ساختار اتلافی ادامه دهیم در سالهای آینده با بحران مواجه میشویم.
این ناپایداری در عرصه های ذخایر طبیعی، تکنولوژی، شهرسازی، حقوق بشر، جامعه، فرهنگ و … است. بشر در تمامی زمینه ها برنامه ریزی می کند تا سرعت رسیدن به بحران را کم کند. بخشی از این قضیه در گرو فرهنگ و جامعه است.
پایداری نگرشی است که از تغییر نگاه انسان به جهان متولد شده است. به دنبال طرح مسائل جدی زیست محیطی نظیر آلودگیها، افزایش دمای کره زمین و نابودی منابع طبیعی، بحث توسعه پایدار در سال 1987 میلادی از طریق گزارش برونتلند تحت عنوان آینده مشترک ما توسط کمیسیون جهانی محیط و توسعه در دستور کار قرار گرفت.
در تعریف توسعه پایدار هیچ توافق نظری وجود ندارد، با این همه کاربردی ترین تعریف را میتوان تعریف برونتلند به حساب آورد. “شیوه ای از توسعه که در عین رفع نیازهای جامعه کنونی، از توانایی نسلهای آینده در برآوردن نیازهایش نمیکاهد. این الگوی توسعه تضمین کننده بقا، ثبات و پایداری چیزهایی است که باید در جریان تغییر و تحول پدیده ها، باقی، ثابت و پایدار بمانند و بقای نسل آینده را هم تضمین کند.”
بخشی از این قضیه در گرو شهرسازی، معماری منظر و هر عضو دیگر تاثیرگذار در این ژانر همچون منظر است. در این نوشته سعی بر آن است که با استفاده از تعاریف موجود در ارتباط با منظر، وجود مفهوم منظر پایدار را مورد بررسی قرار دهیم.
این مساله دارای خلا و تناقض اطلاعاتی است که به لحاظ ترجمه های متفاوت از لغات مربوطه، فقدان یک تصور غالب و کلی را نسبت به موضوع باعث می شود. در این تحقیق نخست به تعریف پایداری و توسعه پایدار پرداخته و سپس با تعاریف موجود از منظر آن را تحت عنوان عرصه ای در توسعه پایدار مورد بررسی قرار میدهیم.
پایداری
تعریف پایداری از دیدگاه توسعه ای:
- پایداری به توانمندی جامعه، اکوسیستم یا هر سیستم در حال فعالیت کنونی اطلاق می شود که می تواند تا آینده نامعلوم ادامه فعالیت داده، بدون اینکه بر اثر فرسایش یا تهی شدن منابع کلیدی به حکم اجبار به سمت سقوط هدایت شود.
- توسعه ای که کیفیت زیستی انسان را در چارچوب ظرفیت حامل سامانه های پشتیبانی کننده محیط زیست (اکوسیستم ها) بهبود می بخشد. (IUCN, 1991)
ابعاد پایداری
-
پایداری بوم شناختی
پایداری بوم شناختی را می توان در تداوم و ارتقای سلامت و کارکردهای اصلی محیط زیست تعریف نمود. اصل مهم در تفکر پایداری نگرش چند مقیاسی – فرا مقیاسی نسبت محیط زیست و مدیریت فعالیتهای انسانی در چارچوب چنین چشم اندازی از محیط است. بر مبنای تعریف، هر فعالیت توسعه انسانی (نظیر ساخت محیط انسان ساخت). در حیطه یک یا چند بوم سامانه اصلی اتفاق می افتد، لازمه برقراری یا تداوم حالت پایدار در یک بوم سامانه همزیستی و ارتباط متعادل تمام ارکان و عناصر آن با یکدیگر و با محیط فراتر است.
شناخت مسیرهای آسیب پذیری بوم سامانه (Odum, 1989) می تواند منجر به ایجاد نظامهای پایدار انسان ساخت شود:
ویژگیهای بوم سامانه و خصوصیات فعالیتهای انسانی برای نیل به پایداری
رشد و تکامل دائمی
پایداری انرژی و ماده منجر به بهره وری در مصرف منابع طبیعی می شود.
دارای جایگاه بوم شناختی بودن موجب تناسب بین موقعیت فعالیت و بوم سامانه های پشتیبان می شود.
انطباق پذیری
تنوع زیستی موجب حفظ و ارتقای تنوع زیستی و پیچیدگی می گردد.
ظرفیت حامل خصوصیاتی مانند همخوانی اندازه – مقیاس را به همراه دارد.
-
پایداری اجتماعی فرهنگی
تغییراتی که برای به بار نشستن آینده پایدار ضروری است، همواره قید و بند فرهنگ اجتماعی هر جامعه است و لازمه آن تغییر و بازبینی الگوها و ارزشهای اجتماعی ناهمسان و نیز احیاء باورها، سنتها و الگوهایی است که رشد در فرهنگ تاریخی یک جامعه داشته و موافق و منطبق با تفکر پایداری است. نخستین قدم در این فرآیند تضمین قطعی در رفع نیازهای اصلی جامعه است. (Elkington, 1997 : 139)
همچنین اقتصاددانان نقش نظامهای اجتماعی را در نیل به فرآیند پایدار رشد اجتماعی به کمک دو اصل سرمایه انسانی و سرمایه اجتماعی توضیح می دهند.
جامعه پایدار
بر این مبنا جامعه پایدار، جامعه ای است که در آن همزیستی متعادل جامعه انسانی و محیط زیست طبیعی در راستای بهره مندی توامان اجتماعی – اقتصادی برقرار گردد. خصوصیات چنین جامعه ای عبارتند از:
- بهره مندی مکفی از سرمایه های اصلی
- مشمولیت – در برگیرندگی (تنوع نژادی و فرهنگی و … در جهت افزایش سرمایه اجتماعی)
- برخورداری از سلامت و رفاه
- برخورداری از آموزش
- رشد و ارتقای تعامل اجتماعی
- برخورداری از اصول و ارزش های پایدار (The EASE Project, Ekins, Hillman & Hutchinson, Hagan 2001)
-
پایداری اقتصادی
پایداری در اقتصاد را می توان در ایجاد رشد عادلانه و متوازن جامعه انسانی و تضمین بهره مندی تک تک انسانها در طول زمان بدون وارد آوردن خدشه به منابع زیستی، طبیعی و فرهنگی تعریف نمود.
خصوصیات نظام اقتصاد پایدار (Green Economy):
- اقتصاد با حساسیت بوم شناختی
- نظام مبتنی بر ارزش (اقتصاددانان سبز، اقتصاد را وسیله و نه هدف در جهت نیل به توسعه پایدار می دانند.)
- نظام عادلانه
- تأکید بر اقتصاد محلی
- تنوع و پیچیدگی
- ارزش نهادن به جامعه
- بهره وری
حال پس از مطالعه ابعاد توسعه پایدار، تعریف منظر را بازخوانی میکنیم: “پدیده ای عینی – ذهنی، پویا و نسبی که محصول تعامل انسان با محیط و جامعه با تاریخ است.”
بر اساس این تعریف منظر از جنس یک تعامل است و حاصل یک ارتباط. در اینجا سوال این است که آیا میتوان یک مفهوم از این جنس را در تمامی ابعاد پایداری مورد بررسی قرار داد یا نه؟ به گونهای دیگر مساله را بررسی میکنیم. اگر موضوع مورد بررسی معماری منظر پایدار بود، به راحتی آنرا در ظرف این ابعاد بررسی میکردیم. چرا که معماری منظر اساساً یک پدیده عینی است که شامل یک نظام اقتصادی مختص خود است.
گاهی یک معماری (مثلاً معماری یک منطقه یا یک سبک معماری) با محوریت اصول اقتصادی ساختار گرفته و تمامی خصوصیات یک نظام اقتصادی پایدار را داراست. معماری در رعایت ابعاد بوم شناختی و اجتماعی نیز می تواند با همین شکل ظاهر شود.
حال به منظر بر می گردیم، آنچه حاصل تعامل محیط و مخاطب خود است، پدیده ای عینی در محیط است که با حضور مخاطب خود و نحوه ارتباطش با آن معنا می گیرد. در اینجا نمونه ای را که واجد این خصوصیات باشد مورد بررسی قرار می دهیم. برای این منظور بوم سامانه ای را به عنوان منظر پذیرفته و در آن ابعاد پایداری را بررسی میکنیم. این بوم سامانه را حاصل تعامل محیط و مخاطب می دانیم.
کندوان
زندگی جاری در روستای کندوان حاصل تعاملی معنی دار بین انسان و بستر وی است. کندوان روستایی است که شرایط استثنائی محیطی به مرور زمان نحوه خاصی از زندگی و شکل خاصی از معماری را برای بومی های آن منطقه به وجود آورده است. این پروسه کاملاً در غالب تعریف ما از منظر جای میگیرد . “پدیده ای عینی – ذهنی، حاصل تعامل انسان با محیط” حال در اینجا یکایک دیسیپلین های توسعه پایدار را بررسی می کنیم.
بوم شناخت
بهره وری در مصرف منابع طبیعی که در اثر نوع خاص همنشینی توده معماری و بستر خود یا سینرژی این دو حاصل شده است. ترکیب کوه و توده های سنگی با ساختمانها، تعاملی خلاقانه در جهت یکپارچگی با محیط است. این ترکیب حتی خللی در سیمای کلی این منطقه و هماهنگی آن با بستر کوهستانی به وجود نیاورده است. نظام اقتصادی کشاورزی و دامداری حاکم بر روستا نیز در جهت تقویت این هماهنگی است.
اجتماعی فرهنگی
سرمایه انسانی و سرمایه اجتماعی که انگیزه فرد و جامعه را در راستای رشد و منفعت جمعی توضیح می دهد را در این جامعه می توان مشاهده کرد. چرا که پس از سالهای متمادی، این اجتماع کوچک به صورت تعادلی پویا در جریان است.
اقتصادی
از جمله خصوصیات اصلی نظام اقتصاد پایدار اقتصاد با حساسیت بوم شناختی، تأکید بر اقتصاد محلی و بهره وری است. این جامعه به لحاظ اقتصادی خودکفا است و اساساً خودکفایی اقتصادی از خصوصیات اصلی نظام اقتصادی روستایی است.
با بررسی خصوصیات و ابعاد پایداری در این جامعه کوچک می توانیم آن را مثالی از یک بوم سامانه پایدار دانسته و با توجه به اینکه در قبل از این بحث، آنرا با تعاریف موجود از منظر منطبق دانستیم، می‌توانیم آن را منظری پایدار بدانیم.
نتیجه گیری
در این مثال یک نمونه تطبیقی را مورد بررسی قرار دادیم و وجود تمامی ابعاد پایداری را در آن مشاهده کردیم؛ اما لزومی برای وجود تمامی دیسیپلین های توسعه پایدار در منظر نیست. در اینجا اگر بخواهیم تعریفی کلی از منظر پایدار بیان کنیم می‌گوییم: “تعاملی معنی دار بین محیط و مخاطب که بتونند تا آینده نامعلوم ادامه داشته باشد.”
حال اگر برای حفظ و ثبات این تعادل نیازی به هر کدام از ابعاد پایداری باشد، ملزم به رعایت آن هستیم. امکان اینکه اهمیت یکی از این فاکتورها بیش از فاکتورهای دیگر باشد، وجود دارد؛ به عنوان مثال منظر با توجه جنس تعاملی خود اساساً بیشتر وابسته به عوامل اجتماعی است. اما نمی‌توانیم نقش ابعاد دیگر پایداری را در اینجا نادیده بگیریم، چون اساساً توسعه پایدار با توجه به خصلت فرا مقیاسی بودنش نمی‌تواند، تنها از یک بعد مورد بررسی واقع قرار گرفته و بقیه فاکتورها ناچیز تصور شود.
منابع و ماخذ
- اسدپور، علی. الگوهای پایدار در معماری کویری ایران. مجله معمار. شماره 39.
- سفلایی، فرزانه. معماری شهرسازی و مقوله‌ای به نام توسعه پایدار.
- مجله ما (معماری ایران). جلد 5. مجموعه مقالات مرتبط با توسعه پایدار.
- مجله ما (معماری ایران). جلد 12 + 13. مجموعه مقالات مرتبط با منظر.
- سایمون بل. 1382. منظر، الگو، ادراک، فرآیند. ترجمه بهناز امین زاده.
این مطلب قبلاً در “شماره ۹” نشریه اینترنتی منظرآنلاین در تاریخ ۱ آذر ۱۳۸۶ منتشر شده و به دلیل تغییر رویکرد وب سایت نشریه، در سایت معمارمنظر باز نشر می شود.
