منظر شهری هنر یکپارچگی بخشیدن بصری و ساختاری به مجموعه ساختمانها، خیابانها و عناصر موجود در آنها و فضاهایی است که محیط شهری را می سازد. (کالن، 1377) از جمله می توان به فضاهای طبیعی موجود در شهرها اشاره کرد که نقش بسزایی در خلق منظر شهری متفاوت دارند. در میان عناصر طبیعی تاثیر‌گذار در منظر شهری، درختان به خاطر ساختار و بافت ویژه‌ای که دارند اهمیتی دو چندان پیدا می‌کنند. (کرمونا، 2003 : 249)
درختان نیز همانند بناها دارای ساختارهایی هستند که منجر به ایجاد یک سبک معماری گیاهی می گردند. متناسب با تغییر و تحول شهرها در دوره های مختلف، معیار‌های انتخاب درختان نیز دستخوش تغییر شده است. (سیمونیک، 2006) از سوی دیگر، اصولاً شهرها با یک نسبت بالایی از فضای باز روبرو هستند که هر کدام از آنها وضعیت فیزیکی خاصی را دارند. از جمله این فضاها، می توان به خیابانها، میادین و فضاهای اطراف پارکینگها اشاره کرد که ملاک انتخاب درخت و پوشش گیاهی برای هر‌کدام متفاوت است. (همان) در این زمینه معمارمنظر شهری وظیفه انتخاب گیاهان مناسب و سازگار با محیط را بر عهده دارد. (کرمونا، 2003 : 81)
درختان از روی اندازه، شکل، ترکیبات رنگی یا تباین با عناصر دیگر و حتی به خاطر بافت یا عطرشان بر‌گزیده می شوند، زمان تشکیل یا افتادن برگها، نوع سایه یا اندازه تاج درخت بر انتخاب آن تاثیر دارد. اوضاع زیست محیطی در محیط های شهری متغیرتر از دیگر محیط های انسان ساخت است؛ سایه ساختمانها، وضعیت نور، باد، دما و خاک از محلی به محل دیگر متفاوت است. (آرنولد، 1980 : 50)
در بین عوامل اقلیمی، نور خورشید به دلیل تاثیر مستقیم بر رشد درختان، نقش مهمی در انتخاب محل کاشت درختان دارد. درختان هر جا که رشد کنند باید در فصل رویش حداقل 3 تا 4 ساعت نور مستقیم خورشید را داشته باشند، بنابراین جهت خیابان با توجه به ارتفاع ساختمانها و ساعات تابش نور نقش مهمی در تعیین محل کاشت دارد. حتی درختان باید 8 تا 10 فوت از دیوار ساختمانها فاصله داشته باشند تا سایه ساختمانها مانع تابش نور نباشد. (آرنولد، 1980 : 51)
فضا در اطراف خانه ها، پارکهای عمومی و زمینهای مدرسه به سهولت یافت می شود، اما در بخشهای پارکینگ و در امتداد خیابانها فضای کافی در صورتی که در طول طراحی برای آن فضایی در نظر گرفته شده باشد، در اختیار خواهد بود. (استنفورد، 2000 : 4) فضا برای درختان باید در سراسر محیط سنگفرش شده پراکنده شود، چنین فضاهایی باید به حدی بزرگ باشند که وقتی درختان رشد می کنند، سایه خود را روی ماشینهای پارک شده بیندازند. محیطی که با سنگفرش احاطه شده باید فضایی میدان مانند به طول 6 پا در کنار خود داشته باشد. (آرنولد، 1980 : 54)
کاشت درختان نابالغ یکی از موثرترین و اقتصادی ترین راههای تلطیف محیط شهری است، جایگزینی درختان جدید به جای قدیمی، کاشت گیاهان روی پشت بام، دیوارها و پیاده‌روها، باعث ارتقاء محیط زیست شهری و تلطیف محیط می شود. درختان برای ایجاد تغییر در هویت بصری شهر باید به اندازه کافی بزرگ و تعدادشان زیاد باشد تا قادر به ایجاد جلوه خاصی در سیمای شهر شوند.
بهترین مقیاس برای تاثیر بصری درختان حجم شاخه و برگ آنهاست. کاشت درختان نزدیک جداول شکل به هم پیوسته ای از شاخه ها را ایجاد می کند که همچون پرده ای سبز و عمودی باعث تقویت فضای پیاده می شود. از اینرو استفاده از درختان کوتاه برای فضای خیابان مناسب به نظر نمی رسد چون فضای خیابان را قطعه قطعه کرده و نیازهای توازن برای فضای شهری را رفع نمی کند. اگر درختان خیلی دور از هم قرار گیرند، هر درخت یک ساختار متراکم تر با شاخه‌های نزدیک به زمین ایجاد می کند که این فاصله، تضاد نور و سایه را ایجاد کرده و باعث تأکید بر روی درخت منفرد می شود. (آرنولد، 1980 : 53)
نتیجه گیری
در هر حال یک پیاده روی شهری (جلوه ای از فضای شهری) بدون درخت مثل یک ساختمان بدون سقف است. بنابراین درختان در شهرهای امروزی و ایجاد منظر مناسب شهری نقش بسزایی دارند، حتی اگر فاقد ارزش کاربردی باشند. در حقیقت درختان یک فرصت برای خلق ترکیبات بدیع شهری با ترکیب هنر، مجسمه‌سازی و معماری در توازن و وحدت بصری شهری به دست می دهند.
در شهرهای سیمان زده امروزی که نگاه آدمی در پس دیوارهای بلند محصور مانده است، درختان نقش حائل میان انسان و محیط انسان ساخت را ایفا می کنند و مفاهیمی چون تاکید، تکرار و تضاد و … را بدون استفاده از ساختارهای مصنوعی و با تاکید بر ویژگیهای طبیعی خود در محیط های شهری القا کرده و در نهایت به وحدت بصری شهری امروزی یاری می رسانند.
منابع و ماخذ
- کالن، گوردون. 1377. گزیده منظر شهری. ترجمه: منوچهر طبیبیان. انتشارات دانشگاه تهران.
- Carmona, Matthew; Heath, Tim; Oc, Taner; Tiesdell, Steve. 2003. Public Places – Urban Spaces : The Dimention of Urban Desigin. Oxford.
- Henry F., Arnold. 1980. Trees in Urban Van Nostrand Reinhold Company.
- Trowbridge, Peter; L. Bassuk, Nina. 2004. Trees in the Urban Landscape : Site Assessment, Design, and Installation. Wiley.
- Stanford, Steve. 2000. Why Fertilize Trees in the Urban Landscape. Urbantree.org.
این مطلب قبلاً در “شماره 8” نشریه اینترنتی منظرآنلاین در تاریخ 15 آبان ۱۳۸۶ منتشر شده و به دلیل تغییر رویکرد وب سایت نشریه، در سایت معمارمنظر باز نشر می شود.
