جستجو
Close this search box.

در آمدی بر موضوع “منظر، انسان و جامعه”

در موضوع منظر، انسان و جامعه، حضور مردم به عنوان عنصری در منظر شهری مهم است. انسان در فعالیتهای اجتماعی به فضاها و عناصری خاص برای ایجاد تعامل نیاز دارد.
هیچ داده ای یافت نشد

مشخصات مطلب

پرسش: قرار است این مطلب آغاز و درآمدی بر موضوع منظر و ارتباط آن با انسان و جامعه باشد. اما پیش از هر چیز این پرسش به ذهن می آید که آیا در حالی که موضوع “منظر” خود موضوع چندان مشخص و معینی نبوده و این مساله از نوپا و ناشناس بودن آن (خصوصاً در کشور ما) و – بسیار مهمتر – از گستردگی و پیچیدگی این رشته و وجود زمینه‌ های فراوان مرتبط یا وابسته به آن ناشی می شود، می توان دست به بررسی و تحلیل ارتباط آن با موضوعات دیگر زد؟ به ویژه موضوعات پیچیده ای چون انسان و جامعه که خود مانند منظر از دهها زمینه و تخصص دیگر تشکیل شده اند.

پاسخ: اگر کمی بیشتر دقت کنیم متوجه خواهیم شد که پاسخ به نوعی در خود پرسش نهفته است. درست است که نمی توان تعریف دقیق و جامع و کاملی برای “منظر” ارائه داد و آن را محدود به دامنه و زمینه خاصی نمود، اما یک راه شناخت و تعیین دقیقتر آن، جستجو و بررسی و تحلیل بیشتر ارتباط “منظر” با موضوعات و زمینه های گوناگون دیگر است. یکی از مهمترین این موضوعات، “انسان” به عنوان به وجود آورنده – چه ذهنی و چه عینی – و مخاطب اصلی منظر (تنها مخاطب؟) است. “جامعه” به عنوان مجموعه ای از انسانها و به عنوان یکی از اصلی ترین و تاثیرگذارترین بسترهای زندگی انسان، یکی دیگر از این زمینه ‌ها است.

منظر به عنوان منظر

تاکید بر عدم استفاده از ترکیب “معماری منظر” و استفاده از واژه‌ “منظر” به تنهایی در این نوشته با هدف نگاهی جامع ‌تر و فراگیرتر به این موضوع صورت گرفته است. چرا که “معماری منظر” (که تصور و برداشت عامه از “منظر” است.) را می ‌توان یکی از همان زمینه ‌های وابسته یا زیرشاخه‌ ها، برای موضوع بسیار کلی ‌تر و وسیع ‌تری دانست که در اینجا با نام “منظر” مورد بحث است. از طرف دیگر وقتی از رابطه انسان و جامعه با منظر سخن می گوییم، به نظر می رسد که “منظر” با معنایی کلی ‌تر و وسیع تر، زمینه ‌های بیشتری برای بحث و گفتگو و تحلیل فراهم می ‌کند، تا فقط “معماری منظر”.

منظر؛ آن‌ کس که می ‌بیند و آنچه دیده می ‌شود

به هر حال برای تعیین حوزه این پهنه وسیعی که از آن سخن می گوییم باید نقطه‌ ای را برای شروع در نظر گرفت. حال که قصد داریم این موضوع را از منظری فراگیر و کلی بررسی کنیم، از خود واژه‌ “منظر” آغاز می کنیم. با در نظر نگرفتن این نکته که این واژه برگردان یا در واقع معادلی برای واژه Landscape است و با استفاده از دانش عمومی از زبانمان (که شامل احاطه ‌ای جزیی بر زبان عربی نیز هست)، دو معنای عمده و اصلی را می توان برای “منظر” در نظر گرفت؛ نخست معنای “منظره” یا “جلوه ‌ای که تماشا و دیده می شود” و دوم معنای “محل دیدن و تماشا کردن”.

در اینجا با فراتر رفتن از معنای اصلی، دو مفهوم و معنای متقابل؛

  1. آن کس یا آنچه که می بیند یا جایی که از آن می ‌بینیم و
  2. آنچه دیده می ‌شود و به عبارتی دیگر آنگونه که موضوعی دیده می‌ شود، به ذهن می ‌رسد.

منظر مردم، منظر و مردم، منظری برای مردم

پیش از ادامه بحث باید یاد‌آوری کرد که دو مفهومی که در بخش پیشین به آنها اشاره شد، به عنوان معنای واژه‌ منظر نبوده، بلکه دو مفهوم متقابل و اصلی هستند که می ‌توان در تلاش برای انجام تقسیم ‌بندی کلی از آن در نظر گرفت. به این ترتیب در جهت ایجاد ارتباط با موضوعات مورد بحث و بررسی، می توانیم دو مفهوم متقابل مشابه را هم برای “منظر مردم” یا “منظر جامعه” در نظر بگیریم:

  • مردم چه چیز را می ‌بینند؟ چه چیز را می خواهند ببینند؟ مردم چگونه به شهر و جامعه و محیط زندگی‌ شان نگاه می کنند؟ (چه نگاه به مفهوم بصری و هم نگاه معنایی)
  • مردم چگونه دیده می شوند؟ چه رفتارهای آشکاری در آنها دیده می شود؟ چه رفتارهایی از مردم را نادیده گرفته ‌‌ایم؟ دوست داریم مردم چگونه دیده شوند؟…

اینها تنها چند نمونه و مثال از سوالات و موضوعات بسیاری است که با نگاهی به بحث “منظر و ارتباط آن با انسان و جامعه” از دیدگاهی که در اینجا درباره آن صحبت شد به ذهن می رسد و البته فراموش نکنیم که در مسیر طرح پرسشها و رسیدن به پاسخها باید تا جایی که ممکن است از بحثهای کاملاً تخصصی جامعه ‌شناسی و رفتارشناسی و … دور شد و از دید “منظر” و یک “معمار منظر” به این موضوعات نگاه کرد.

مثال

برای درک بهتر آنچه گفته‌ شد، ذکر یک مثال کمک بسیاری خواهد نمود:
شکی نیست که مهمترین بستر موجود برای مشاهده و بررسی رفتار یک جامعه، “شهر” است. جایی که عمده فعالیتها و تعاملات اجتماعی مردم صورت می ‌گیرد. اما در بسیاری موارد در مشاهده و بررسی شهرها آنچه بیشتر مورد توجه است، کالبد شهر است و وقتی از “منظر شهری” صحبت می کنیم، عناصر زنده و پویا و مهم آنرا فراموش می کنیم: انسانها، مردم یا همان جامعه ‌شهری.

مهمترین و به‌ یادماندنی ‌ترین خاطراتی که از بازدید از چند شهر بزرگ و مهم اروپایی برای من به جای مانده، نه کلیساها و بناهای عظیم و نه موزه ‌های مجلل و نه جلوه ‌های تکنولوژیک این شهر‌ها، که شور و هیاهو و تکاپوی مردم و حضور پویا و شادی ‌بخش و هیجان ‌انگیز آنان، چه در مراکز تجمع و مراکز توریستی شهرها و چه در کوچه‌ پس ‌کوچه ‌ها و میادین کوچک و خلوت ‌تر شهرها است.

این خاطرات همواره با نوعی حسرت از نبود چنین شادی و هیجانی در شهرهای کشورمان همراه است. به جای آن در شهری چون تهران، حتی همهمه ای عصبی را شاهد هستیم. گرچه دلایل بسیاری نیز می توان برای چنین مشکلی نام برد – از جمله دغدغه ‌های اقتصادی و معیشتی بسیاری مردم یا دلایل روانشناسی و جامعه ‌شناسی و … – اما پیش از اینها این پرسش را باید مطرح کنیم که آیا شهرهای ما فضا و مکانی برای بروز این رفتارها به مردم داده ‌اند؟

شاید پاسخ این باشد که فرهنگ درونگرای مردم ما است که این تفاوت رفتار اجتماعی را نتیجه داده است. اما از آنجا که فرهنگ، شکل زندگی را تعیین می ‌کند و شکل زندگی، فرهنگ ما را تعریف می کند، آیا نمی توان کمبود همان زیرساختها و فضاهای جمعی شهری را دلیل اصلی شکل ‌گیری فرهنگ درونگرا و متفاوت مردم ما دانست!؟ وارد شدن به این چرخه ظاهراً بی ‌مبداء و مقصد، ما را از بحث اصلی منحرف خواهد کرد، چرا که این سوال، خود سرآغازی بر بحثهای تاریخی و معماری فراوان دیگری خواهد بود.

در آمدی بر موضوع "منظر، انسان و جامعه"

جمع ‌بندی

در جمع ‌بندی بر این مثال و بر این مقاله باز هم پرسشهایی مطرح می ‌شوند؛ زمانی که از نابسامانی شهرها و منظر و نمای شهری صحبت می کنیم، چقدر به جای انتقاد از نماها و تابلوهای ناهماهنگ یا خط آسمان آشفته، به جایی که مردم از آن می گذرند، در آن می ‌ایستند یا می ‌نشینند توجه می کنیم؟ از مبلمان شهری صحبت نمی کنیم، بلکه منظور حضور خود مردم به عنوان عنصری در منظر شهری است.

چقدر به پویایی یک فضا با حضور مردم و برخوردها و تعاملات آنها در آن فضا می ‌اندیشیم و بها می دهیم؟ چقدر می دانیم که مردم کجا دوست دارند بایستند، کجا راه بروند، چه ببینند و …؟ چرا در شهر تهران مکانی برای نشستن، برای لحظه ‌ای ایستادن و لحظه ‌ای تامل نمی ‌توان یافت، مگر در معدود پارکها؟ آیا اهمیت این موضوعات کمتر از ساماندهی نماهایی است که به زحمت، جزیی از آن را با ایستادن و سر به بالا گرداندن در یک کوچه تنگ می توان دید؟

نقطه سر خط

اگرچه دانش تخصصی جامعه ‌شناسی و انسان ‌شناسی و … در این زمینه‌ ها بسیار مفید خواهد بود، اما هر معمار منظر خود به عنوان یکی از اعضای این جامعه و یکی از مردم، می تواند به بسیاری از این پرسشها پاسخ دهد. می ‌تواند خود پرسشها و چالشهای جدیدی را مطرح کند. می توان به بحث و بررسی پیرامون منظر اجتماعی در شهرها پرداخت. از نابسامانی ها گفت و از راه‌ حلها. پیشنهادها و طرحها، منظر شهری، منظر جامعه، منظر مردم و …


* این مطلب قبلاً در “شماره 1” نشریه اینترنتی منظر در تاریخ 1 اردیبهشت 1386 منتشر شده و به دلیل تغییر رویکرد وب سایت نشریه، در سایت معمارمنظر باز نشر می شود.


دیدگاهتان را بنویسید

نشانی ایمیل شما منتشر نخواهد شد. بخش‌های موردنیاز علامت‌گذاری شده‌اند *