تاثیر جنگ بر منظر شهری
ﺟﻨﮓ ﻫﻤﻮاره در ﻃﻮل ﺗﺎرﻳﺦ، اﻣﺮی ﻧﺎﭘﺴﻨﺪ ﻗﻠﻤﺪاد ﺷﺪه است. ﭘﺪﻳﺪه ای که ویرانی و ﺧﺴﺎرت، ﺟﺰء ﻻﻳﻨﻔﻚ آن است. ﺧﺴﺎرت و ویرانی هایی که نه تنها به کالبد سرزمین، ﺑﻠﻜﻪ مهمتر از آن، ﺑﻪ ﻣﺮدم آن ﺳﺮزﻣﻴﻦ وارد می شود. مردمی ﻛﻪ آرزوﻫﺎ و ﺧﺎﻃﺮه های خود را با کالبد سرزمین شان پیوند زده و هم اکنون این کالبد رو به ویرانی است.
منظر نه فقط شامل کالبد، بلکه حاصل ترکیب کالبد و ادراک است. منظر ممکن است از مؤلفه های فیزیکی و جغرافیایی تشکیل شده باشد. اما همین مؤلفه ها نیز در اثر تجارب ادراک شده به وجود می آیند. ادراک منظر، چندان یک فرآیند شناختی محسوب نمی شود و بیشتر به رفتارها، احساسات، تمایلات و ترسهایی که مردم در رابطه با مکان دارند، مرتبط است. پس میتوان گفت جنگ به صورت توامان پدیده ای تاثیرگذار بر فیزیک و ذهن است. منظر جنگ با تاثیر بر فرهنگ، مسائل اجتماعی مختلفی را در جوامع مطرح می کند و در شکل گیری بخشی از هویت آن نقش دارد.
جنگ معمولاً در یک مکان صورت می گیرد و هر مکان، معانی، مفاهیم و اشارات تاریخی خاص خود را دارد. به علاوه، در بحث منظر جنگ، دو مفهوم مطرح می شود: سرزمین دوستی و سرزمین هراسی. سرزمین دوستی به معنای علاقه به یک سرزمین به دلیل ریشه داشتن در آن و حس تعلق است. این علاقه و حس تعلق بر اساس فرهنگ متغیر است و گونه ای از احساسات زیباشناسانه به شمار می رود. در واقع برخورد زیبایی شناسی با منظر، مرسوم ترین روش بیان سرزمین دوستی است. اما منظر می تواند حاوی ارزشهای منفی، مانند ترس، نا امنی، نفرت و … نیز باشد. احساس نا امنی و عدم اطمینان و نامأنوس بودن با یک مکان، سرزمین هراسی نامیده می شود.
سرزمین ما هم از جنگ در امان نبوده و آخرین جنگی که در ایران رخ داده، جنگ هشت ساله ایران با عراق بوده است که به مردم ما تحمیل شد. در این میان استان خوزستان، یکی از مهمترین جبهه های نبرد و شاید خرمشهر مهمترین شهر درگیر جنگ بوده است. شهری که بعد از مقاومت جانانه جوانانش به تسخیر عراق درآمد و با فتح مجددش، موجبات پیروزی ایران در جنگ هشت ساله را فراهم نمود. فتحی که نه تنها خرمشهری ها، که همه مردم ایران را خوشحال نمود.
تاثیر یاد و خاطره جنگ بر طراحی منظر پس از جنگ
همواره در طراحی معماری منظر یکی از موضوعات پر اهمیت توجه به بستر معماری و داده های طرح در فرآیند طراحی است که رویکرد اصلی طراحی را تعریف می کند. یکی از این داده ها، تاریخچه سایت و حوادث تلخ و شیرین اتفاق افتاده در آن به شمار می رود. خاطرات ،به ویژه آنهایی که مقیاس ملی دارند، را باید به طریقی به جامعه یادآوری کرد. این یادآوری بخشی از نیازهای اجتماعی است که به انسجام جامعه و هویت مند شدن آن کمک می کند. (Carolin, 2015)
از طرفی طبق گفته آقای “کورت لوینگ”: ادراک منظر جنگ، مقوله ای کاملاً متفاوت بوده و با مناظر عادی و همچنین منظر صلح متفاوت است. مفهوم جنگ در دنیای غرب با مفهوم آن برای مسلمانان کاملاً فرق دارد. جنگ ایران و عراق مفهوم دفاع را داشته و ما همواره آن را مقدس می دانیم. پس به تصویر کشیدن آن در زمینه های مختلف هنری نه تنها وجهه بدی نخواهد داشت، بلکه می تواند تاثیرات مثبتی از جمله شناخت هویت و وطن دوستی را در نسلهای آینده ایجاد کند.
منظر شهر خرمشهر در طول جنگ (منظر جنگ)
منظر جنگ که میتواند “منظر کارزار” نیز خوانده شود، در وضعیتی رخ می نماید که در ظرف تأثیرگذاری مستقیم پدیده جنگ و متأثر از کنش ها و واکنشهای متقابل طرفین شکل یافته باشد. منظر جنگ تا زمانی که خود جنگ ادامه داشته باشد، هنوز پابرجا است.
خرمشهر از شمال در 120 کیلومتری جنوب غربی اهواز (مرکز استان خوزستان)، از جنوب به آبادان و از غرب به مرزهای عراق محدود می شود. (جزینی، 1387) این شهر در میان دو رودخانه کارون و اروند واقع شده است. مهمترین عامل طبیعی موجود در این منطقه رودخانه کارون، اروند رود، کانال عضدی، رودخانه بهمن شیر، کانال ژیان و نخلستانهای طبیعی است. (پروین، 1392)
خرمشهر به جهت واقع شدن در مجاورت خلیج فارس و کشور عراق، همواره در طول تاریخ از اهمیت استراتژیک اقتصادی، تجاری و سیاسی ویژه ای برخوردار بوده است و همواره یکی از مهمترین نقاط جنگ محسوب می شود. به همین دلیل خرمشهر پایتخت و مرکز جنگ تلقی شده است. این شهر به علت نقش مهم استراتژیکی، همواره شهری پویا و زنده بوده است. این شهر پیش از اشغال، بندری پررونق، آباد و شهری شاد و خرم به حساب می آمده است. کارون پر شور محل رفت و آمد قایقها و لنج های کوچک و بزرگ بوده است و وجود نخلستانهای باشکوه یکی از زیبایی های طبیعی این شهر به شمار می رفته است.

خرمشهر در 31 شهریور سال 1359، زیر آتش سنگین توپ و بمبارانهای پیاپی نیروی هوایی عراق قرار گرفت و تا 10 مهر با مقاومت مردم این شهر ایستادگی نمود. اما به دلیل نرسیدن نیروی کمکی (تجهیزات، مهمات و نیروی نظامی) عراق توانست این شهر را به اشغال خود درآورد و سرانجام با تلاش رزمندگان و قشرهای مختلف مردم ایران زمین، این شهر در 3 خرداد 1361 با خاطرات فراوان آزاد و به ایران بازگردانده شد.
این جنگ در تخریب مناطق مسکونی و غیر نظامی تاثیر مستقیم و اسفباری داشت. آسیبهای گسترده وارد شده بر دیگر بخشهای صنعتی، کشاورزی، نفتی، ترابری، میراث فرهنگی و … غیر قابل انکار است. همچنین می توان به تأثیرات مخرب این جنگ بر اقتصاد ملی، زیست بوم و مردم ایران نیز اشاره کرد. آمار به دست آمده از کشتیهای غرق شده در رود کارون و اروندرود نیز نشان داده است که بیش از ۸۰۰ فروند کشتی کوچک و متوسط و ۷۰ فروند کشتی بزرگ از دست رفته و غرق شده اند. در بخش کشاورزی شمار درختان خرمای از میان رفته در استان خوزستان بیش از هفت میلیون درخت بارور بوده است. (خبرگزاری جمهوری اسلامی ایران)

منظر خرمشهر پس از جنگ (منظر پساجنگ)
منظر پساجنگ، منظری است که تحولات آن به سبب اتمام عامل بیرونی (جنگ) متوقف شده است. این منظر به یادمانهای جنگ بدل شده و پارهای از آن به عنوان اسنادی واقعی برای انتقال به آینده حفظ می شوند. این مناظر در ظاهر بخشی از ویرانه های ناشی از جنگ تلقی می شوند که بخش عمده ای از آنها به ویژه در مناطق شهری در فرآیند بازسازی نواحی جنگ زده، از میان رفته اند. اما به مرور زمان، این مناظر به سبب ماهیت روایی خود شاهدی بر رخداد جنگ دانسته شده اند که ارزش انتقال به آینده را دارند.
مجموعه مناطق جنگی در کشور که تحت عنوان راهیان نور هر ساله مورد بازدید شهروندان سراسر کشور قرار می گیرد، نمونهای از این نواحی هستند که میتوانند به عنوان سایت موزه نیز به نوعی تعبیر شوند. منظر پس از جنگ، خاطرات عمومی و مشترک شهروندان را نیز شامل میشود.(Muzaini & Yeoh, 2005) وضعیت درختان، برخی از ساختمانهای آسیب دیده، علایم و نشانه های خاص که انتقال دهنده خاطره یا مفهوم خاصی هستند، همگی از مناظر پساجنگ به حساب می آیند.
در حوزه تأثیر جنگ بر منظر شهر خرمشهر در دهه 60 یکی از اقداماتی که در کشور صورت گرفته، این بود که بلافاصله بعد از شروع جنگ در تاریخ 31 شهریور، شورای عالی دفاع و ستاد تبلیغات جنگ در 26 مهر به فرمان امام تشکیل شد که می توان گفت علی رغم وجود شرایط بحرانی یکی از موفق ترین بخشهای حوزه جنگ بود و یکی از مهمترین اقدامات آنها اشعار سروده شده برای شعارها، طراحی نمادها، حماسه ها و حتی نامگذاری عملیات و مقرهای نظامی بوده است.
در کل در دهه 60 در حوزه تبلیغات جنگ اقدامات خوبی صورت گرفت. اما مقتضیات زمان به گونهای نبود که بتوان کارهای ماندگاری خلق کرد. اما در دهه 70، با ورود آزادگان کشور به نقطه عطفی تبدیل شد و سازمانهایی همچون بنیاد شهید و بنیاد حفظ آثار تشکیل شدند. اما کمتر به مبانی و مباحث علمی – پژوهشی پرداخته شده و در نهایت در سال 75 معاونت پژوهشی در حوزه ترویج فرهنگ ایثار و شهادت شکل گرفت.

اما وظیفه معماران منظر در قبال منظر جنگ خرمشهر را می توان در تقسیم بندیهای زیر خلاصه کرد:
- احیاء و باز زنده سازی بازمانده ها و بقایای جنگ
- احیاء و باز زنده سازی عملکردها
- طراحی مناظر جدید با استفاده از خوانش درست از جنگ
- طراحی مناظر جدید با رویکرد عبرت به نسلهای آینده
منابع
- بوخر، آن ماری، ۱۳۹۵، منظر جنگ، ادراک منظر، استحکامات دفاعی و استتار در زمان جنگ، نشریه منظر شماره ۳۴، صص ۳۸-۴۹
- باقری بهشتی، آیدا؛ حبیب، فرح؛ سعیده زرآبادی، زهراسادات، 1397، رویکردی تحلیلی به نقش منظر در ارتقاء خاطرات جمعی (نمونه موردی: خرمشهر، جنگ ایران و عراق). نشریه مطالعات تاریخی جنگ، شماره 5، صص 37-60
- مهربانی گلزار، محمدرضا؛ خمسه عشری، علی اکبر، 1395، منظر یادمانی جنگ: از واقع نمایی تا استعاره. نشریه منظر، شماره 34، صص 68-81
- اسدپور، علی، 1395، از منظر نزاع تا منظر دفاع؛ مفاهیم و گونههای پیوند منظر با جنگ، نشریه منظر، شماره 34، صص 60-67
مقاله حاضر، دستاورد سفر پژوهشی جمعی از دانشجویان دانشگاه بین المللی امام خمینی، دانشگاه هنر تهران، دانشگاه تهران و موسسه آموزش عالی پارس به استان خوزستان در پاییز 1398 است که با راهنمایی دکتر محمدرضا مهربانی گلزار تنظیم شده است.